Echa Zbrodni Katyńskiej w zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie

Późnym latem 1939 r. sytuacja w Europie stawała się coraz bardziej napięta. Państwa europejskie pamiętające dramat niedawnej „Wielkiej Wojny” z lat 1914-1918, z obawą obserwowały zapędy niemieckiego kanclerza Adolfa Hitlera. Od wielu miesięcy do wojny obronnej szykowało się Wojsko Polskie, zaś władze II Rzeczypospolitej Polskiej – ufne w układy sojusznicze z Francją i Wielką Brytanią, wierzyły, że uda się obronić z tak wielkim trudem odzyskaną w 1918 r. niepodległość Polski. W tym samym czasie zacieśniało się polityczne i wojskowe przymierze niemiecko-radzieckie. 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie władze III Rzeszy i Związku Radzieckiego podpisały słynny pakt Ribbentrop-Mołotow, który oprócz wyrzeczenia się wzajemnej agresji, w swym tajnym protokole zawierał plany podziału ziem polskich i likwidacji niepodległej Rzeczypospolitej.

W godzinach porannych 1 września 1939 r. oddziały niemieckie i słowackie napadły na Polskę. Rozpoczęła się II wojna światowa. W dniu 17 września 1939 r. przekraczając granicę polsko-radziecką i atakując oddziały polskie, do wojny włączyła się Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona. Porzucona przez sojuszników Polska nie była w stanie samodzielnie oprzeć się agresji dwóch potężnych i współpracujących otwarcie ze sobą sąsiadów. Po ponad miesiącu walk Wojsko Polskie zostało pokonane, zaś całość ziem polskich ostatecznie zajęli i podzielili między siebie agresorzy. W niewoli radzieckiej znalazło się wówczas ok. 250 000 oficerów i żołnierzy Wojska Polskiego. W przypadku oficerów – byli to zarówno zawodowi wojskowi, jak i rezerwiści zmobilizowani latem 1939 r. W ręce radzieckie trafili również polscy urzędnicy, lekarze, nauczyciele, duchowni i policjanci z terenów zajętych przez Armię Czerwoną. Wielu z pojmanych oficerów, zwłaszcza tych starszych wiekiem i stażem służby, było zasłużonymi weteranami zwycięskiej dla Polaków wojny polsko-rosyjskiej z lat 1919-1921. Rosjanie doskonale pamiętali bolesną klęskę zadaną im przez Wojsko Polskie w 1920 r.

Pierwsza strona "Kuriera Częstochowskiego", nr 90 z dn. 16.04.1943 r., publikująca informacje o polskich grobach w lesie katyńskim.

Pierwsza strona "Kuriera Częstochowskiego", nr 91 z dn. 17.04.1943 r., publikująca informacje o polskich grobach w lesie katyńskim.

Los polskiej ludności na terenach podbitych przez Związek Radziecki był dramatyczny. Oficjalne stanowisko Moskwy było jednoznaczne. Zdaniem Józefa Stalina Polska jako państwo przestała istnieć, a wszystkim osobom znajdującym się na terenach włączonych do Związku Radzieckiego narzucono obywatelstwo radzieckie. Państwa zachodniej Europy nie podjęły realnych działań w obronie swoich polskich sojuszników. Do rozwiązania pozostała jeszcze sprawa ogromnej liczby polskich jeńców wojennych. Szeregowych żołnierzy w porozumieniu ze stroną niemiecką zwolniono z niewoli. W radzieckich rękach pozostały tysiące oficerów. Należy pamiętać, że oficerowie Wojska Polskiego należeli w przedwojennej Polsce do ścisłej elity społeczeństwa, a także stanowili istotną część polskiej inteligencji. Wraz z m.in. z policjantami, urzędnikami, duchowieństwem – mobilizowanymi do wojska z rezerwy w 1939 r., w rękach radzieckich znalazła się ogromna liczna polskich patriotów, tak groźnych i nieakceptowalnych ideologicznie dla komunistów.

Jan Kędzierski - piotrkowski policjant, więzień obozu jenieckiego w Ostaszkowie, ofiara Zbrodni Katyńskiej.

Korespondencja Jana Kędzierskiego z okresu pobytu w niewoli radzieckiej, 1939 r.

Korespondencja Jana Kędzierskiego z okresu pobytu w niewoli radzieckiej, 1939 r.

Polscy jeńcy trafili do obozów na terenie Związku Radzieckiego, spośród których najbardziej znane to Kozielsk, Starobielsk i Ostaszków. Oprócz tych miejsc, masy aresztantów trafiły do licznych więzień NKWD. Jeńcy byli przesłuchiwani i weryfikowani przez służby radzieckie. Sprawdzano, jakie były nastroje, poglądy, jak również podatność na współpracę z komunistami. Efekty tych zabiegów utwierdziły Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR Ławrentija Berię w przeświadczeniu o niemożliwości współpracy z polskimi oficerami. W początku marca 1940 r. Beria zarekomendował Józefowi Stalinowi fizyczną likwidację Polaków w sposób zorganizowany i zbiorowy. W dniu 5 marca 1940 r. na mocy tajnej uchwały Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), zapadła tzw. „decyzja katyńska”. Nakazywała ona wymordowanie polskich jeńców.

Materiał z obchodów katyńskich w Piotrkowie Trybunalskim w 1990 r.

Lista osób związanych z Piotrkowem Trybunalskim - ofiar Zbrodni Katyńskiej, ustalona w związku z obchodami katyńskimi z 1990 r.

Wykorzystując m.in. zakupione wcześniej w Niemczech pistolety Walther P38, polskich jeńców mordowano strzałem w tył głowy. Część egzekucji wykonywano w piwnicach więzień, innych zaś rozstrzeliwano nad „dołami śmierci” (tj. masowymi grobami) wykopanymi m.in. w lesie katyńskim niedaleko Smoleńska. Inne miejsca kaźni i masowego pochówku to Miednoje koło Kalinina, Piatichatki na przedmieściu Charkowa, Bykownia pod Kijowem oraz prawdopodobnie Kuropaty na Białorusi. Zbrodnicza operacja NKWD rozpoczęła się w dniu 3 kwietnia 1940 r., kiedy to z obozu w Kozielsku do Katynia wyruszył pierwszy transport jeńców. Na przestrzeni kolejnych tygodni krwawej wiosny tego roku, radzieccy kaci zamordowali m.in. 18 generałów, ok. 350 pułkowników i podpułkowników, tysiące innych oficerów Wojska Polskiego, ok. 6000 polskich policjantów i funkcjonariuszy innych służb mundurowych oraz osoby cywilne.

Wśród pomordowanych nie zabrakło również osób silnie związanych (rodzinnie lub służbowo) z Piotrkowem Trybunalskim, Tomaszowem Mazowieckim i szerzej pojętym regionem. Spośród kadry oficerskiej 25 pułku piechoty – który przez wybuchem wojny stacjonował w Piotrkowie, śmierć w wyniku Zbrodni Katyńskiej ponieśli m.in. mjr Krzesław Marian Krzyżanowski (dowódca III batalionu 25 pp), kpt. Stanisław Roman Nowak, kpt. Józef Żabiński oraz ponad dwudziestu innych oficerów – głównie rezerwistów zmobilizowanych w 1939 r. (w większości nauczycieli i urzędników).

Afisz archiwalno-muzealnej wystawy katyńskiej w Piotrkowie Trybunalskim z 1992 r.

Afisz wystawy katyńskiej w Tomaszowie Mazowieckim z 1995 r.

Zaproszenie na sesję naukową pt. "Zbrodnia Katyńska 1940 - przyczyny, skutki, ofiary", zorganizowanej w Tomaszowie Mazowieckim w 1999 r.

Zaproszenie na uroczystości patriotyczno-religijne w 64. rocznicę Zbrodni Katyńskiej - Tomaszów Mazowiecki, 2004 r.

Zaproszenie na odczyt pt. "Prace sondażowo-ekshumacyjne na terenie Katynia w latach 1994-1995" - Tomaszów Mazowiecki, 2008 r.

Zaproszenie na uroczyste otwarcie wystawy pt. "Na nieludzkiej ziemi. Charków, Miednoje, Katyń" - Tomaszów Mazowiecki, 2010 r.

Zaproszenie na wykład pt. "Zbrodnia Katyńska w oczach Ukraińców" - Tomaszów Mazowiecki, 2010 r.

Materiałów dotyczących Zbrodni Katyńskiej nie brak również w zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim oraz w jego Oddziale w Tomaszowie Mazowieckim. Są to głównie plakaty i zaproszenia na kolejne rocznice obchodów katyńskich. Warto pamiętać, że w Polsce po 1945 r. o Zbrodni Katyńskiej nie można było mówić otwarcie ze względu na uzależnienie państwa od Związku Radzieckiego. Jeżeli już mówiono, to tylko i wyłącznie lansując zakłamaną teorię, która zrzucała winę na Niemców. Sytuacja zmieniła się dopiero pod koniec XX w., po upadku władzy komunistów i usunięciu wpływów radzieckich. Z tego też powodu zdecydowana większość prezentowanych przez nas źródeł pochodzi z początku lat 90. XX w. i następnych dekad. Niemniej jednak na naszej ekspozycji odnaleźć można niezwykle ciekawe materiały z okresu II wojny światowej. Prezentację otwierają dwa numery czasopisma „Kurier Częstochowski”. Była to niemiecka prasa propagandowa, wydawana w języku polskim dla Polaków zamieszkujących tereny okupowane przez Niemców. To właśnie kwietniowe numery „Kuriera Częstochowskiego” z 1943 r. po raz pierwszy informowały o odkryciu masowych grobów w lesie pod Katyniem. Groby te odkryli Niemcy, po zajęciu tych terenów podczas agresji na Związek Radziecki. Niezwykle wymowna jest również fotografia piotrkowskiego policjanta – Jana Kędzierskiego, jeńca obozu w Ostaszkowie, który zaginął bez wieści – zapewne zamordowany przez NKWD. Obok zdjęć publikujemy przykłady korespondencji Kędzierskiego, datowanej na późną jesień 1939 r. i wysyłaną z terenów znajdujących się pod władzą Związku Radzieckiego. Są to ostatnie ślady po zaginionym piotrkowskim policjancie.

Gazeta okolicznościowa pt. "Zbrodnia Katyńska" - Łódź 2010 r.

Zaproszenie na odczyt pt. "Bykownia - czwarty cmentarz katyński" - Tomaszów Mazowiecki, 2015 r.

Maciej Hubka