1 września przypada 80. rocznica wybuchu II wojny światowej. Choć pogorzelisk krwawego września 1939 roku dawno już nie ma, odchodzą świadkowie tamtych dni i czas zaciera nawet najboleśniejsze wspomnienia. W całym kraju przedstawiciele władz państwowych i samorządowych składają kwiaty w biało-czerwonych barwach w miejscach pamięci. W Piotrkowie najliczniejsze świadectwo tamtego czasu stanowią żołnierskie mogiły na Cmentarzu Wojennym. Jest też pomnik na obrzeżach miasta, który ma przypominać potomnym krwawą bitwę o szosę piotrkowską. Podobnie jak tablica epitafijna w kościele św. Jacka i Doroty, która stanowi hołd złożony 25 pp. próbującemu powstrzymać najazd wojsk hitlerowskich pod Częstochową. Są też groby cywili, którzy zginęli 2 września 1939 roku na skutek bombardowania miasta przez eskadry Luftwaffe.
500 mogił
Blisko pół tysiąca mogił, z których większość jest opatrzona napisem Żołnierz nieznany, poległ w obronie Piotrkowa w 1939 r., znajduje się na piotrkowskim Cmentarzu Wojennym przy ulicy Partyzantów. Zajmują one niemal całą południową część nekropolii. Spoczęli tu głównie żołnierze 76, 77, 85 i 86 pp. oraz 19 Dywizji Piechoty odwodowej armii „Prusy”, którzy polegli na przedpolach i południowych błoniach Piotrkowa broniąc miasta i drogi na Warszawę (którą nazywano wówczas szosą piotrkowską) w pierwszych dniach tragicznego września. Pośród ich mogił miejsce ostatniego spoczynku znalazł tu również mjr Franciszek Morawski, dowódca 2 batalionu pułku, kierujący ostatnią bitwą broniącą Piotrkowa przed natarciem niemieckich dywizji pancernych.
Tory wyścigowe w 1939 roku zostały zamienione na pole bitewne – wspomina Marian Cecotka, piotrkowianin, świadek tamtych wydarzeń. Tam polscy żołnierze okopali się, to było kilka pułków z wileńskiego, m.in. 76. W tym miejscu poległo bardzo dużo żołnierzy. Niemcy atakowali od strony Milejowa, bo chcieli sobie przebić drogę na Warszawę, a nasi właśnie tam mieli te stanowiska ogniowe i tam powstrzymywali atak. Odparli podobno jeden atak, drugi atak, dopiero 5 września ich obrona została przełamana.
Niewielu jednak wie czy też pamięta, że początkowo żołnierzy broniących miasta przed hitlerowskim najeźdźcą pochowano tam gdzie zginęli, w dwóch zbiorowych mogiłach na terenach dzisiejszego lotniska, w dwóch zbiorowych mogiłach na terenie majątku i wsi Bujny, w licznych grobach na polach wsi Moryca, przy ulicach Przemysłowej i al. Żwirki i Wigury.
Właśnie na tym polu wyścigowym, za dawnymi trybunami dla publiczności zostali pochowani żołnierze, którzy w pierwszej fazie byli chowani po 5, po 3, po 4, w różnych grobach. Potem powstał jeden grób liczący 100 ciał, i drugi, w którym pochowano 24 osoby. Dopiero później zrobiono ekshumację – mówi wspomniany Marian Cecotka. Pod koniec września 1939 roku pod kierunkiem specjalnej komisji PCK ciała poległych ekshumowano i przeniesiono na Cmentarz Wojenny. Tutaj też pochowano kolejnych uczestników kampanii wrześniowej z przedpól Piotrkowa (około 30 żołnierzy) zmarłych od odniesionych ran w Szpitalu św. Trójcy w następnych tygodniach i miesiącach 1939 roku. Na terenie Cmentarza Wojennego znajdują się ponadto dwa pomniki będące wyrazem hołdu złożonego przez piotrkowian obrońcom miasta i Ojczyzny z września 1939 roku. Pierwszy – tablica z brązu umocowana na granitowym głazie – upamiętnia żołnierzy 25 pp. Ziemi Piotrkowskiej, stacjonującego w okresie międzywojennym w mieście i biorącego czynny udział w kampanii wrześniowej 1939 roku, został odsłonięty w 40. rocznicę wybuchu II wojny światowej i jest usytuowany w centralnym punkcie zachodniej części nekropolii. Drugi z pomników, odsłonięty 19 października 1982 roku, został wzniesiony dla uczczenia obrońców miasta, żołnierzy armii „Prusy”. Znajduje się on w południowej części Cmentarza Wojennego, symbolicznie pośród mogił tychże żołnierzy. Widnieje na nim napis – Wieczna cześć i chwała bohaterom 76, 77 pp., 85, 86 pp., 19 PAL, 19 PAC, 29 PAL „Prusy” poległym w obronie Piotrkowa Trybunalskiego w walce z hitlerowskim najeźdźcą we wrześniu 1939 roku – społeczeństwo. Fundatorami monumentu był ZBoWid oraz Towarzystwo Przyjaciół Miasta Piotrkowa Trybunalskiego.
Także część muru nekropolii okalającego ją od strony zachodniej jest przesłonięta tablicą, na której widnieją nazwiska części zidentyfikowanych żołnierzy, którzy zostali tutaj pochowani. Pełen wykaz ewidencyjny spoczywających na terenie Cmentarza Wojennego znajduje się w piotrkowskim magistracie przy Pasażu Rudowskiego.
Pamięci cywilów
Świadectwo tragedii ludności cywilnej z pierwszych dni września 1939 roku stanowią mogiły tych piotrkowian, którzy zginęli w wyniku bombardowania miasta przez eskadry Luftwaffe. Ich groby, ostatnimi czasy odnowione, znajdują się na Nowym Cmentarzu, w jego północno-wschodniej części, tuż przy okalającym z tej strony nekropolię murze.
Na obrzeżach miasta
Wspomnianą już, tragicznie zakończoną dla polskich oddziałów, bitwę o szosę piotrkowską upamiętnia dodatkowo monument wzniesiony niemal przy granicy miasta, przy drodze prowadzącej w kierunku Radomska, u zbiegu dzisiejszych ulic Krakowskie Przedmieście i Eryka, na wysokości piotrkowskiego lotniska. Nazywany jest pomnikiem obrońców miasta. Ten granitowy głaz na betonowym postumencie z marmurową tablicą opatrzoną słowami – Bohaterom walk o ziemię piotrkowską w roku 1939 z najeźdźcą hitlerowskim w XX rocznicę zwycięstwa nad faszyzmem społeczeństwo Piotrkowa 9 V 1965 – został odsłonięty z inicjatywy działaczy ZBoWiDu.
Agawa
