Tworzono je, aby zwalczać epidemie, które zagrażały swoim zasięgiem i skutkami żywotnym interesom kraju i społeczeństwa. Rozprzestrzenianie i zagrożenie epidemiami wywołane było wojennymi zniszczeniami infrastruktury sanitarnej (szpitali, przychodni, łaźni, aptek). Ich wyposażenie i zapasy środków uległy rozgrabieniu przez walczące wojska, a również przez ludność cywilną. Dodatkowym utrudnieniem w opanowaniu epidemii był brak wykwalifikowane personelu medycznego. W trakcie działań wojennych wielu medyków zginęło lub uciekło z zagrożonych rejonów. Stąd na olbrzymich obszarach ludność pozbawiona była jakiejkolwiek fachowej pomocy. Wybuchające epidemie były wywołane zakażeniem źródeł wody, zniszczeniem wodociągów i sieci kanalizacyjnej. Wzmagały je migracje ludności, w tym wielu chorych. Potęgował je brak ogólnego nadzoru sanitarnego wychwytującego pierwsze, pojedyncze przypadki chorób, które powinny być izolowane. Dramatyczne warunki materialne ludności, która przede wszystkim zabiegała o wyżywienie i schronienie, wpływały na zaniedbania higieny osobistej. Kolejnym źródłem zakażeń był brak nadzoru nad jakością żywności. W takiej sytuacji zachorowało wiele osób, a śmierć zbierała okrutne żniwo.
W warunkach wojennych należało pospiesznie użyć nadzwyczajnych środków w celu opanowania niezwykle groźnych epidemii. Trzeba jednak podkreślić, że podejmowane środki służyły w pierwszej kolejności wojsku, a dopiero w drugiej – ludności cywilnej. Wybuch epidemii na zapleczu frontu mógł łatwo przenieść się na żołnierzy i sparaliżować działania sił zbrojnych. Wydarzenia takie opisywane były od starożytności. Z czasów najnowszych, z XIX wieku, na ziemiach polskich pamiętano epidemie, które wybuchły podczas wojen napoleońskich bądź w 1831 roku, gdy wojska rosyjskie przyniosły do Polski epidemię cholery. Specjalne cmentarze założone w tamtych czasach upamiętniały dramatyczne wydarzenia. Również w trakcie I wojny światowej, m.in. w czasie walk w Karpatach i na Bałkanach, wybuchły epidemie, gdy wojska wkroczyły na ubogie i zaniedbane pod względem higienicznym, a przez to szczególnie zagrożone epidemicznie tereny. Warunki wojenne potęgowały już wcześniej odnotowywane tam liczne przypadki chorób zakaźnych.
Po odzyskaniu niepodległości, już latem 1919 roku, w związku z rozszerzającą się zwłaszcza na wschodnich terenach kraju epidemią duru plamistego, powołany został Centralny Komitet do Walki z Durem Plamistym (popularnie zwany CeKaDurem). Na jego czele stanął znany specjalista epidemiolog prof. med. Emil Godlewski. Jednak w warunkach ciągłego ruchu frontu, a zwłaszcza braku środków, Komitet nie wypełnił powierzonego mu zadania. W 1920 roku wobec ciągle rozszerzających się kolejnych chorób epidemicznych utworzono Naczelny Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami. Przystąpiono do bardziej zdecydowanych działań i przeznaczono więcej środków. Do NNK powołano głównie lekarzy wojskowych, którzy posiadali na swoich mundurach dodatkowe, wyróżniające odznaki w postaci żółtego krzyża z czerwoną obwódką. Występowanie jako przedstawiciele NNK dawało im to silniejsze umocowanie prawne wobec władz cywilnych. W drugiej połowie roku po odparciu ofensywy rosyjskiej zorganizowano i wysłano w teren 150 mobilnych kolumn dezynfekcyjnych, podjęto masowe szczepienia profilaktyczne. Zorganizowano specjalne szpitale zakaźne, gdzie umieszczano chorych. Ważnym elementem działań profilaktycznych stała się kontrola ruchu ludności odbywająca się tylko na podstawie zaświadczeń wystawianych przez lekarzy, którzy poświadczali odbytą kwarantannę. Te szerokie wysiłki organizacyjne i lecznicze spowodowały, że epidemie zostały zlokalizowane i opanowane. W 1923 roku rozwiązano NNK a sprawę nadzoru i opiekę sanitarną przekazano odtworzonym strukturom służby zdrowia. Wybuchające w późniejszych latach epidemie nie miały już tak szerokiego zasięgu i likwidowano je zwyczajowymi środkami.
W 1944 roku, gdy w wyniku kolejnych ofensyw wyparto ze wschodnich terenów Polski wojska niemieckie, okazało się, że w wielu miejscach wybuchły epidemie. Tak jak i w poprzedniej wojnie ich przyczyny były identyczne (zniszczenia infrastruktury, brak leków i personelu medycznego). Ponownie powołano Naczelny Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami. Powstał on na zapleczu frontu wschodniego w listopadzie 1944 roku. Jego powołanie nastąpiło w wyniku żądania władz wojskowych obawiających się wybuchu epidemii zagrażającej planom wojennym. NNK powołany została uchwałą Rady Ministrów PKWN. Swoim działaniem obejmował w tym czasie tereny między Wisłą a Bugiem oraz od Karpat po Jeziora Mazurskie. Na jego czele stanął prof. dr med. Jerzy Morzycki. Główna siedziba mieściła się w Lublinie, a agendy w Białymstoku, Sandomierzu i Rzeszowie. Komisariat powstał przede wszystkim z myślą o terenach, które miały być dopiero wyzwolone i leżały na zachód od Wisły. Celem Komisariatu było zwalczanie głównie duru plamistego i duru brzusznego. Na terenach Generalnej Guberni epidemia tych chorób wystąpiła już w latach 1941-1942. NNK przygotował i dokonał szerokiej akcji szczepień oraz wzmógł nadzór w terenie. Obawiano się zaostrzenia epidemii wiosną 1945 roku, ale pojawiające się ogniska udało się szybko zlokalizować i odizolować. NNK został rozwiązany w 1946 roku, a opiekę i dozór medyczny nad terenami polskimi przejęło Ministerstwo Zdrowia.
dr hab. Marek Dutkiewicz
Filia UJK w Piotrkowie Trybunalskim
