O tym, jak dużą rolę odegrał Piotrków w działaniach niepodległościowych w okresie I wojny światowej, nie trzeba przekonywać. Wszak to nad Strawą przez ponad dwa lata, od 1915 do 1917 roku, działał i organizował werbunek Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego. W Piotrkowie zlokalizowano Naczelną Komendę Armii i Komendę Grupy Legionów, bataliony uzupełniające, Magazyny Umundurowania i Broni oraz Pomocniczy Komitet Wojskowy. W naszym mieście bywali najważniejsi dowódcy i działacze niepodległościowi z Władysławem Sikorskim i Józefem Hallerem na czele. Pomimo okupacji wojsk austriackich Piotrków był niepisaną stolicą życia legionowego. Znad Strawy latem 1915 roku wyruszyły pierwsze sformowane tu pułki - 4 i 6 Pułk Legionów, które ostatecznie weszły w skład II Brygady i wzięły udział w walkach na froncie karpackim.
Działania wojskowych z ogromnym zaangażowaniem wspierało piotrkowskie społeczeństwo. 10 listopada 1918 roku piotrkowianie powiedzieli okupantom dość. W mieście zawrzało. Plac Kościuszki zajęli uzbrojeni członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej,. Do nich dołączyła uzbrojona Straż Obywatelska i członkowie bojówki „Sokoła". Ulicami miasta manifestowali członkowie PPS, a młodzież szkolna wespół z pozostałymi mieszkańcami Piotrkowa rozbrajała austriackich żołnierzy. Sytuacja z godziny na godzinę stawała się coraz bardziej napięta. W końcu strony przystąpiły do pertraktacji i po kilku godzinach „spokój w mieście przywrócono". Rozbrojeni Austriacy od tego dnia zaczęli koleją opuszczać Piotrków. Mieszkańcom miasta bez rozlewu krwi udało się wkroczyć w niepodległość. Są w Piotrkowie miejsca, które w tej drodze do zerwania kajdan niewoli odegrały znaczącą rolę.
Róg Sienkiewicza i Narutowicza
Tym bodajże najsłynniejszym miejscem tamtych czasów był zbieg dwóch dzisiejszych ulic - Narutowicza i Sienkiewicza. Tu, gdzie obecnie mieści się piętrowy pawilon usługowy (kiedyś sklep „Cepelii"), stała okazała dwupiętrowa kamienica, która w latach 1915 - 1917 była siedzibą przeniesionego do Piotrkowa z nadgranicznego Sławkowa Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego. To właśnie tutaj wojskowe decyzje podejmował Władysław Sikorski, późniejszy generał i naczelny wódz Polskich Sił Zbrojnych i premier Rządu na Uchodźstwie podczas II wojny światowej. Nie gdzie indziej, tylko właśnie w Piotrkowie 30 kwietnia 1915 roku Sikorski podpisał Statut Legionów Polskich.
Hotel „Comfort"
Wspominając Władysława Sikorskiego, nie sposób pominąć innego piotrkowskiego miejsca związanego z jego bezpośrednim pobytem w Piotrkowie. Na czas działalności nad Strawą Departamentu Wojskowego Sikorski zamieszkiwał słynny piotrkowski hotel „Comfort", budynek stojący przy obecnej ul. Dąbrowskiego 9, późniejszą siedzibę Hut Szklanych Emila Haeblera i KS "Concordia". Tutaj w okresie I wojny przez pewien czas mieszkała również żona Józefa Piłsudskiego, Maria. W Piotrkowie część roku 1915 spędziła również Maria Dąbrowska, znana pisarka, publicystka. Kiedy jej mąż, Marian Dąbrowski, zaciągnął się do Legionów i wyruszył na front, Maria właśnie w Piotrkowie organizowała tajną pocztę między obszarami zaborczymi.
Ulica Pocztowa
Jedna z największych manifestacji patriotycznych, jaka odbyła się nad Strawą w latach 1914 - 1918, miała miejsce na ówczesnej ulicy Pocztowej, dziś Sienkiewicza. W 125. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja na głównej ulicy miasta zebrał się spontanicznie tłum, który w patriotycznym uniesieniu przemianował ulicę Pocztową na ulicę 3 Maja. Ulicę Pocztową wybrano nie przez przypadek - w okresie gubernialnym nosiła miano Ruskiego Traktu, to przy niej znajdował się pałac gubernatora - nadanie więc nazwy ściśle związanej z polskością miało być rodzajem zadośćuczynienia za wszystkie lata carskiego terroru. Nowa nazwa przyjęła się jednak na krótko. W roku 1917 ówczesne władze miasta zadecydowały, iż ranga wydarzenia, jakim było uchwalenie pierwszej w Europie konstytucji, nakazuje, by jej miano otrzymała najpiękniejsza aleja nad Strawą, czyli dawna aleja Aleksandryjska, dziś 3 Maja.
Kaliska 23
Ogromną rolę w powstaniu Legionów Polskich i szerzeniu patriotycznego ducha pośród polskiego społeczeństwa odgrywały ówczesne drukarnie, na prasach których tłoczono tysiące broszur i ulotek zachęcających młodych Polaków do wstępowania w szeregi legionistów. W Piotrkowie taką drukarnią była Drukarnia Polska J. Waleckiego działająca nad Strawą od lipca 1912 roku. Oficynę do spółki założyli: Paweł Szulc, maszynista drukarski Józef Walecki, oraz zecerzy Franciszek Górecki i Antoni Wilczyński. Od roku 1915 jej jedynym właścicielem został Józef Walecki. Zakład mieścił się przy ulicy Kaliskiej (obecnie Słowackiego) pod numerem 23. W okresie I wojny światowej drukarnia prowadziła ożywioną działalność niepodległościową.
W zakładzie drukowano szereg legionowych broszur agitacyjnych, odezw, jednodniówek, rezolucji, ogłoszeń i ulotek. Najgłośniejsze tytuły to: "Wici" (1916), czasopismo wydawane przez Komisariat Polskiej Organizacji Narodowej, "Ruch" pismo głównego organu Polskiej Organizacji Narodowej, lokalny tygodnik "Odrodzenie" (przełom lat 1915 - 1916), „Głos Piotrkowski" (1916 - 1917), uczniowskie pisemko "Razem" (od 1916) wydawane przez Samopomoc Szkoły Polskiej, "Strażnica" (1914 - 1916) organ Ligi Państwowości Polskiej, „Bartosz" (1915) tytuł Narodowego Związku Chłopskiego, „Pochodnia" (1915 - 1917) wydawana przez Narodowy Związek Robotniczy oraz „Robotnik" i "Robociarz" pisma Polskiej Partii Socjalistycznej. Przy okazji wspomnień o słowie drukowanym warto zaznaczyć, iż słynny w okresie międzywojennym codzienny tytuł prasowy "Dziennik Narodowy" został tak naprawdę zapoczątkowany przez Biuro Prasowe Departamentu Wojskowego NKN, a jego pierwszym redaktorem naczelnym był Tadeusz Kowalski. Obok bogatego serwisu informacyjnego z miasta i regionu "Dziennik..." stanowił rodzaj kroniki z życia miasta w czasie I wojny światowej.
Cmentarz żołnierski
Jednym z pierwszych patriotycznych działań, jakie podjęli mieszkańcy Piotrkowa, było utworzenia na miejskim cmentarzu, tuż pod bokiem obcych wojsk, miejsca pochówku dla poległych polskich legionistów. Na Nowym Cmentarzu, tuż przy głównej alei, spoczęło blisko 500 walczących o niepodległość żołnierzy. Punktem centralnym trybunalskiej nekropolii wojskowej, pierwszej tego typu nad Strawą, stał się (stojący do dziś) surowy monument w postaci głazu narzutowego otoczony dookoła masywnymi łańcuchami, symbolizującymi okowy niewoli.
Park miejski i ogród bernardyński
Ta część piotrkowian, która nie mogła wstąpić w szeregi Legionów Polskich, swoją polskość manifestowała, m.in. czynnie organizując i uczestnicząc w różnego rodzaju rocznicowych obchodach. I tak w sierpniu 1916 roku, w II rocznicę wyruszenia spod Krakowa I kompanii Legionów, w piotrkowskim Ogrodzie Bernardyńskim został odsłonięty pomnik Tarcza Legionów i tym samym klasztorny ogród stał się miejscem patriotycznych uroczystości. Z kolei w październiku 1917 roku powstała kilka miesięcy wcześniej Komisja Obchodów Kościuszkowskich, przy ogromnym udziale mieszkańców miasta, odsłoniła w dopiero co założonym parku miejskim, niedaleko głównego wejścia, głaz i drzewo wolności upamiętniające setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. „Narodzie! Podnieś Ducha Twej odwagi i Twego obywatelstwa. Bóg potężny Twej sprawie sprzyja. Z raportu Narodowi Polskiemu o zwycięstwie pod Racławicami. Drzewo Wolności w 100-ną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki zasadzone przez m. Piotrków 15.10.1917."- głosił i głosi napis na monumencie.
Agawa
