Pan Andrzej* w wykonywaniu portretów pamięciowych specjalizuje się od dwudziestu lat. Swój fach wybrał przypadkowo. Od zawsze lubił rysować. Gdy szukał pracy, w wojewódzkiej komendzie policji akurat szukali człowieka, który mógłby sporządzać rysopisy. To właśnie dzięki niemu na terenie całej Polski wykryto już setki przestępców.

Skromnie przekonuje, że do tego zawodu nie potrzeba mieć żadnych specjalnych predyspozycji. Prócz zdolności plastycznych, bardzo istotna jest według niego jedynie umiejętność słuchania. - Zanim pojawiły się komputery, wykonywałem rysopisy odręcznie. I wcale nieźle mi to wychodziło. Poza tym odkąd pamiętam moim hobby było rysowanie (szczególnie twarzy). Do tej pory, gdy jestem po służbie, rysuję sobie i dla przyjemności, i dla treningu różnego typu twarze. Obecnie nie pracujemy już ołówkiem (chyba że elektronicznym), ale na polskim policyjnym programie komputerowym. W swojej bazie ma on podzieloną twarz ludzką na różne elementy. Z nich składa się portret pamięciowy. Można go wykonać w zasadzie w każdej sprawie – począwszy od drobnych rozbojów, aż do okrutnych zabójstw i gwałtów. Obecnie praca jest lżejsza, ponieważ zdecydowanie prostsze i szybsze jest wykonywanie portretów za pomocą programu komputerowego.

Zapamiętaj mnie

Z pewnością żaden przestępca nie chce być przez swoją ofiarę zapamiętany. Ale tak to już jest, że ludzkie oko potrafi wychwycić niezliczoną liczbę szczegółów z krótkiego momentu zdarzenia. Bywa jednak, że później trudno nam ten obraz odtworzyć. - Największego problemu nie stanowi dobór poszczególnych elementów twarzy, a pamięć ludzka, która - wiadomo - jest zawodna. Ludzie zapamiętują wybiórczo. Jeżeli ktoś dobrze zapamięta, to ten portret ma sens. W przeciwnym wypadku próbuję rysować, portret powstaje, ale zaznaczam przy nim, że nie może być on traktowany jako w pełni wiarygodny. Niektórzy świadkowie nawet odstępują od zeznań, bo orientują się, że tak naprawdę nic nie pamiętają – mówi pan Andrzej. - Zdecydowanie łatwiej wykonuje się portret mężczyzny niż kobiety, ale to głównie ze względu na możliwości programu (w bazie jest więcej męskich części ciała). Z kolei łatwiej rozmawiać z kobietami, które są w stanie zapamiętać zdecydowanie więcej szczegółów. Bywa również, że bardzo dobrze sprawcę potrafi opisać dziecko.

***

- Należy pamiętać, że portret pamięciowy nie służy bezpośredniej identyfikacji, ale typowaniu sprawcy. Wybiera się osoby podobne rysopisowi i wśród nich szuka się przestępcy – mówi specjalista.

***

Jak to się przepytuje?

- Jaki ta osoba ma kształt twarzy?
- Raczej okrągły, ale troszkę z podbródkiem.
- To znaczy czy w części żuchwowej jest węziej, niż w części skroniowej?
- Raczej tak.
- Czy żuchwa ma łagodne rysy, czy jakieś kanty?
- Powiedziałbym raczej, że kanty.
Tak wygląda część trwającej czasem kilka godzin rozmowy ze specjalistą od sporządzania portretów pamięciowych. Symulację rozpoczyna się zawsze od kształtu twarzy. Świadek wybiera najlepszy (najlepiej odpowiadający sprawcy) kontur. Następnie wszystkie inne elementy twarzy: oczy, nos, usta, uszy, włosy, zarost. Znaki szczególne są istotne, ale te wykonuje się już na samym końcu - w retuszu. Specjalista próbuje sobie wyobrazić, jak mógł wyglądać sprawca. Każdy człowiek mówi inaczej, inaczej zapamiętuje. - Ja muszę te informacje analizować i zgodnie z własnym doświadczeniem wykorzystywać. Potencjalni przestępcy powinni się obawiać zeznań świadków, ponieważ wykrywalność sprawców jest o wiele bardziej skuteczna, jeżeli policja dysponuje portretem pamięciowym – przekonuje aspirant sztabowy. - Należy jednak pamiętać, że portret pamięciowy nie służy bezpośredniej identyfikacji, ale typowaniu sprawcy. Wybiera się osoby podobne rysopisowi i wśród nich szuka się przestępcy – dodaje.

Praca dla całej Polski

W czasie swojej kariery w policji pan Andrzej wykonał już około dwóch tysięcy portretów. Nie zawsze otrzymuje informacje zwrotne o skuteczności swojej pracy, ale jest pewien, że jest potrzebny. - Inaczej dawno by mnie stąd wyrzucili – śmieje się. Zlecenia wykonuje dla całej Polski, również dla Komendy Miejskiej Policji w Piotrkowie. - Ostatnią sprawą, którą z Piotrkowa bardzo dobrze pamiętam, był SKOK Stefczyka – sprawca został wytypowany właśnie na podstawie portretu pamięciowego. Piotrkowska komenda występuje do mnie o sporządzanie portretów, jednak stosunkowo rzadko w porównaniu z innymi komendami z terenu województwa. W ubiegłym roku były chyba cztery sprawy z Piotrkowa. Szczerze powiem – nie wiem, czy w tych przypadkach udało się wykryć sprawców - mówi specjalista.

Portret po latach

Portrety na podstawie zeznań to niejedyna forma, którą wykorzystuje się w poszukiwaniach. - W ostatnim czasie specjalne szkolenia pokazały nam, jak wykonać portret osoby, np. zaginionej i nieodnalezionej od dziesięciu lat. Dajmy na to dziecko uznaje się za zaginione w wieku siedmiu lat. Od tego czasu mija już 10 lat. Wiadomo więc, że obecnie ten człowiek wygląda inaczej niż w dniu zaginięcia. Dysponując zdjęciami rodziny, jesteśmy w stanie stworzyć prawdopodobny obraz zaginionego postarzony o dziesięć lat. Wycinamy odpowiednie elementy twarzy np. ojca i łączymy komputerowo ze zdjęciem zaginionego dziecka. Efektem niezwykle czasochłonnej pracy jest wizerunek dziecka, ale już nie w wieku 7, a 17 lat. Solidnie przeprowadzona symulacja daje naprawdę wspaniałe efekty – przekonuje policjant.

W czasie rozmowy w komendzie wojewódzkiej poprosiłem pana Andrzeja o wykonanie portretu pamięciowego mojej koleżanki. Po ponadgodzinnej rozmowie uzyskaliśmy efekt końcowy. Ponoć byłem niezłym rozmówcą.

* Imię policjanta, na jego szczególną prośbę, zostało zmienione.

Janusz Kaczmarek