Piotrków lat 60. i 70. to miasto, które nocą rozświetlał blask neonowych reklam. Oczywiście nie mógł Piotrków równać się pod tym względem z Warszawą, Katowicami czy Łodzią – tylko w tej ostatniej zainstalowano około 600 świetlnych reklam – niemniej za sprawą powszechnej neonizacji doczekał się blisko 100 takich instalacji. Te największe i zarazem najbardziej efektowne należały do sklepów i lokali Miejskiego Handlu Detalicznego, WSS Społem oraz banku PKO. Zdobiły nie tylko elewacje, ale także dachy budynków. Na głównej ulicy miasta Słowackiego, tylko na odcinku od klasztoru Bernardynów do przejazdu kolejowego, było zamontowanych blisko 20 neonów o różnej wielkości i kolorystyce. Dziś możemy je podziwiać głównie na starych pocztówkach, w filmach nakręconych w Piotrkowie i w albumach z epoki. Wielu jednak wspomina je z rozrzewnieniem.
Neon reklamowy – rurki pełne szlachetnego gazu
Zanim jednak przedstawimy piotrkowskie neony, ich lokalizacje, twórców i oryginalny wygląd spróbujemy przypomnieć czym jest neon reklamowy. Otóż najprościej mówiąc jest to konstrukcja z rurek jarzeniowych, fantazyjnie powyginanych (tworzących zazwyczaj napis bądź określony znak/znaki), napełnionych gazami szlachetnymi i parami metali pod niskim ciśnieniem, która świeci pod wpływem wyładowań elektrycznych w oparach tychże gazów i metali. I dalej, jak między innymi podaje Bartosz Stępień w książce „Łódzkie neony”, „gazy szlachetne używane do wypełniania rur neonowych świecą w następujących kolorach: neon na czerwono, hel na biało (biało-różowo), krypton na biało, ksenon na fioletowo, a argon na niebiesko. (…) Aby zwiększyć liczbę kolorów w reklamie neonowej zaczęto stosować barwione rurki, mieszaniny gazów szlachetnych, dodatek do samych gazów w postaci oparów rtęci lub wreszcie luminofory, którymi pokrywano wewnętrzne ścianki rur szklanych”. Warto podkreślić jeszcze, że światło neonów jest wyraziste, ale i przyjazne dla ludzkich oczu – nie męczy ono wzroku tak, jak czynią to współczesne, migające diody LED-owe. Niektórzy właśnie w tym upatrują uroku starych neonowych reklam.
Pierwszy neon
Choć neony kojarzone są głównie z okresem PRL-u to jednak pierwszy neon w Piotrkowie zaświecił się jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Była to konstrukcja, którą samodzielnie wykonali bracia Luftowie – Czesław i Ireneusz, właściciele sklepu ze sprzętem elektrycznym i bronią przy ulicy Słowackiego 1. Na tę reklamę świetlną składał się napis „LLUFT”. Jak łatwo się domyślić rozświetlała ona po zmroku wejście do wspomnianego sklepu. – Neon po raz pierwszy zaświecił się 1 października 1938 roku – wspomina Andrzej Luft, wnuk Czesława.
Polonia od Bayera
Na kolejną świetlną instalację reklamową musieli piotrkowianie poczekać aż do zakończenia II wojny światowej. Co prawda nie była ona neonem w dosłownym tego słowa znaczeniu, gdyż jej konstrukcja oparta była na żarówkach, niemniej warto o niej wspomnieć. Ową instalacją była reklama Kino Teatru „Polonia”, zamontowana wiosną 1946 roku na dachu kamienicy przy placu Kościuszki 6. Zasługuje ona na uwagę, bowiem jak można przeczytać w przechowywanej w piotrkowskim Archiwum Państwowym dokumentacji dotyczącej kina „Polonia”, całe urządzenie wykonała niemiecka firma „Bayer”. Napisem oświetlonym żarówkami był wyraz „Polonia”. Reklama ta został zdemontowana, gdy kino zmieniło nazwę z „Polonii” na „Hutnik”.
Powszechna neonizacja miasta
Piotrków swoją przygodę z neonizacją, czyli powszechną akcją rozświetlenia polskich miast, rozpoczął w drugiej połowie lat 50., a wszystko za sprawą zezwolenia Ministerstwa Handlu Wewnętrznego z 29 października 1955 roku na stosowanie przez sklepy szyldów i indywidualnych nazw. Dokument ów uznawany jest za ten, który oficjalnie zapoczątkował epokę neonów w Polsce, żartobliwie nazywaną też drugim oświeceniem.
Pierwszym piotrkowskim sklepem, który na mocy wspomnianego zezwolenia, pokusił się o własny, efektowny neon był Sklep nr 1 PSS Społem przy ulicy Wojska Polskiego 71. Był to neon semaforowy, czyli zamontowany na specjalnym wysięgniku, zorientowanym poprzecznie do osi jezdni. Zainstalowano go pod koniec lat 50. pod wspomnianym adresem. Na metalowym podkładzie w kolorze niebieskim widniał pionowy napis „Jedynka” z rur neonowych, wyglądem przypominających pismo techniczne. Świecący nocą na zielono neon przez wiele lat był dumą piotrkowskiej Spółdzielni Spożywców.
Kolejnym piotrkowskim neonem była reklama banku Powszechnej Kasy Oszczędności, zdobiąca elewację jego siedziby przy ulicy Słowackiego 7/9. Była to także instalacja semaforowa. Na prostokątnym, pomalowanym na niebiesko podkładzie metalowym widniały ułożone pionowo litery PKO, będące słynnym skrótem nazwy banku. Neon ten zamontowano w 1960 roku, czternaście lat później zastąpiono go instalacją bardziej okazałą, dwustronną, mierzącą 7 metrów, zamontowaną na wysięgniku na specjalnej konstrukcji wykonanej z kształtowników stalowych z siatką, na której widniało logo banku z charakterystyczną, krągłą literą P, przypominającą skarbonkę i przykrywającą litery K i O oraz rasterem liniowym nad i pod znakiem. Co warto podkreślić neon ten, zaprojektowany przez dwóch łódzkich artystów plastyków – Ryszarda Macharowskiego i Ryszarda Szybilskiego – był neonem ruchomym. Litery znaku paliły się w kolorze cyklamenu rozbielonego, zaś raster świecił na biało, narastająco – od logo w górę i w dół z częstotliwością 0,3 sekundy. Dodatkowo nad wejściem do banku widniał neon elewacyjny, na który składał się napis Powszechna Kasa Oszczędności, święcący w kolorze żółtym rozbielonym.
Trzecim w kolejności montażu piotrkowskim neonem tamtej epoki była instalacja świetlna reklamująca sklep „Elektra” w Alejach Bieruta pod numerem 5 (dzisiejsza aleja 3 maja). I podobnie, jak w poprzednich dwóch przypadkach, tak i ten neon był neonem semaforycznym. Zamontowano go w listopadzie 1961 roku. Na wysięgniku, na siatce, widniał oryginalny kwiatek, utworzony z poplątanego kabla z dwoma wtyczkami. Całości reklamy tej placówki handlowej dopełniał widniejący nad jej wejściem neon elewacyjny, którego litery układały się w nazwę sklepu „Elektra”.
Pisanki elewacyjne, wysięgnikowe, dachowe i nie tylko…
Wraz z nastaniem drugiej połowy lat 60. w Piotrkowie nastąpił prawdziwy wysyp świetlnych reklam. Niemal każdy szanujący się sklep, lokal, punkt usługowy czy instytucja posiadały własne reklamy neonowe. I tak między innymi takich instalacji reklamowych doczekały się: w 1965 roku restauracja „Mozaika” przy placu Kościuszki 8 i w 1966 roku restauracja „Europa”.
Co ważne szczególnie zwracano uwagę, by neonizacja miasta była oparta na poszanowaniu miejsc, w których neony były instalowane. Dbano o to, by projekty reklam współgrały wizualnie z elewacjami budynków, zwłaszcza tych zabytkowych, by uwzględniały architektoniczny przebieg podziału frontonów, nie zasłaniały ozdobnych detali fasad i wreszcie, by nie zakłócały innych neonów, wcześniej już zamontowanych. Dlatego też dokumentacja każdej takiej instalacji reklamowej zawierała oprócz projektu samego neonu także rysunek elewacji budynku, na którym miał być on zamontowany, informacje o jego kolorystyce, wizualizację uwzględniającą jego wygląd w świetle dziennym i po zmroku oraz projekt instalacji elektrycznej i umowy z wykonawcą montażu. W Piotrkowie wszystkie projektowane neony musiały uzyskać akceptację kierownictwa: początkowo Wydziału Budownictwa, Urbanistyki i Architektury w Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, później w latach 70., Wydziału Gospodarki Komunalnej, Przestrzennej, Ochrony Środowiska i Komunikacji Urzędu Miejskiego oraz w przypadku, gdy montaż reklamy świetlnej miał być dokonany na zabytkowych budynkach także zgodę Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
W Piotrkowie instalowano głównie neony elewacyjne i semaforyczne. W przypadku tych ostatnich warto jeszcze dodać, iż ogólnokrajowe zalecenia nakazywały montować je minimum cztery metry nad ziemią, tak by nikt nocą nie pomylił ich światła z sygnalizacją uliczną. Natomiast dużych neonów dachowych zamontowano w Piotrkowie zaledwie kilka.
Co do wyglądu i kroju liter stosowano – w przypadku instytucji było to pismo blokowe, natomiast dla sklepów, lokali gastronomicznych czy punktów usługowych przeznaczone były mniej formalne kroje pisma – najczęściej przypominające pismo odręczne, które początkowo określano mianem „pisanki”, a z czasem nadano mu miano „pisma neonowego”. Litery w napisach – czy to nazwach czy hasłach – montowano albo luzem, przytwierdzając je bezpośrednio do ściany, na siatce, bądź na metalowych podkładach – prostokątnym o wymiarach reklamy lub odwzorowującym dokładnie kształt danego znaku. Jak wyjaśnia ww. Bartosz Stępień w swej książce „sposobów poprowadzenia rury neonowej na podkładzie literowym było bardzo wiele: można było umieścić uproszczone litery obliczone na oświetlenie; wiernie odtworzyć kształt danego znaku poprzez poprowadzenie rurki po jego obrysie; dostosować do wielkości neonu obwódki (mogły być podwójne lub potrójne). W przypadku wielkich liter (np. dachowych) stosowano wypełnienie z wielu rzędów poziomych rurek”. Piotrkowskim przykładem ostatniego z wymienionych sposobów jest neon Domu Handlowego „Sezam”.
Warto jeszcze dodać, iż pod względem kolorystyki neony na gmachach użyteczności publicznej świeciły się na biało bądź niebiesko, z kolei te usytuowane nad sklepami mięsnymi na czerwono, reklamujące warzywniaki na zielono, a instalacje przeznaczone dla sklepów jubilerskich miały kolor fioletowy.
Łódź – Warszawa
Większość piotrkowskich neonów z okresu PRL-u powstała w Łodzi i w Warszawie. Tworzyli je projektanci z: Doświadczalnych Pracowni Plastycznych Zakładów Artystycznych Związku Polskich Artystów Plastyków w Łodzi, Pracowni Sztuk Plastycznych Przedsiębiorstwa Państwowego Oddziału w Łodzi, Zakładu Produkcji Reklam Neonowych, Przedsiębiorstwa Remontowo-Montażowego Handlu Wewnętrznego – Zakładu Neonów w Łodzi, Przedsiębiorstwa Państwowego Usług Reklamowych „Reklama” Oddział w Łodzi oraz Spółdzielni Pracy Reklam Świetlnych i Neonowych „Lumen” z Warszawy. I tak wspomniani już wcześniej R. Macherski i R. Szybilski oprócz neonu dla banku PKO zaprojektowali również w 1973 roku neon dla WSS Społem, który stanął na dachu wysokościowca przy ulicy Sienkiewicza 21. Ponadto Macherski był jeszcze twórcą oryginalnego neonu „Strój” dla MHD Odzież przy ulicy Sieradzkiej 5, charakterystycznego neonu z parasolkami dla sklepu „Balbinka” przy ulicy Słowackiego 22 oraz dla sklepu meblowego przy ulicy Sieradzkiej 8. Z kolei autorem projektu reklamy świetlnej dla Wojewódzkiego Oddziału PZU – napis Przezorny Zawsze Ubezpieczony był Edmund Raniewski. Neon ten w 1967 roku zainstalowano na frontonie budynku przy ulicy Dąbrowskiego 7. R. Józefowicz z kolei zaprojektował neon Salonu Pralniczego przy ulicy Jagiellońskiej 7 oraz dla Gabinetu Kosmetycznego przy ulicy Słowackiego 9, a także neon dla sklepu MHD „Włókno” przy ulicy Sieradzkiej 5 (ostatecznie neon „Włókno” w nieco innej formie zapłonął na ulicy Słowackiego 20). Inż. K. Tatarewicz natomiast wykonał projekt neonu dla jednego ze sklepów spożywczych przy ulicy Sieradzkiej. Artysta plastyk Andrzej Smoczyński zaś był autorem projektów reklam świetlnych dla sklepów MHD usytuowanych przy ulicy Słowackiego 11. A projekt neonu dla piotrkowskiego oddziału Poczty Polskiej wykonała Izabela Śmigielska. Charakterystyczną sowę oraz napis Dom Książki dla Księgarni Odrodzenie przy ulicy Słowackiego 1 stworzył warszawski plastyk M. Grześkiewicz. Reklamę świetlną dla Apteki przy ulicy Słowackiego 3 zaprojektował Edward Habdas.
Bez wątpienia do grupy najciekawszych reklam neonowych w Piotrkowie można zaliczyć instalację kawiarni „Jubileuszowa” (ulica Słowackiego 19) z charakterystyczną filiżanką, neon restauracji „Kujawianka” (ulica Słowackiego 22), czyli postać Kujawianki w spódnicy w zielono-żółte pasy, reklamę banku PKO, zamontowaną na dachu drugiego wysokościowca przy ulicy Sienkiewicza, która głosiła „PKO Twoim Bankiem” oraz neon sklepu z tekstyliami przy ulicy Sienkiewicza 15, w kształcie ludzika trzymającego w rękach belki materiałów.
Zmierzch neonów
Zmierzch piotrkowskich neonów nastąpił wraz z nadejściem zmian ustrojowych w kraju. Po 1989 roku jeden po drugim wygaszano i demontowano. Choć trzeba przyznać, że piotrkowskim reklamom świetlnym od początku nie było łatwo. Po pierwsze Piotrków nie posiadał ani pracowni, która projektowałaby takie instalacje na potrzeby miejskiego handlu czy usług, ani zakładu zajmującego się ich montażem i naprawą. Sprawę tę wielokrotnie poruszano na łamach „Gazety Ziemi Piotrkowskiej”. Utyskiwano głównie na to, iż na naprawę uszkodzonych neonów lokalne sklepy muszą czekać nawet pół roku. Pisano między innymi: „W mieście naszym istnieje od lat Technikum Przemysłu Szklarskiego. Technikum kształci także przyszłych elektryków. Istnieją więc zupełnie realne szanse doszkolenia kilku, kilkunastu słuchaczy Technikum w dziedzinie reklamy świetlnej, konserwacji i problem zostałby rozwiązany. (…) Miasto nasze posiadłoby fachowców, którzy zajmą się ochroną neonów (…) i nie tylko ochroną w sensie konserwatorskim – również montażowym.”
Z racji faktu, iż reklamy neonowe jako instalacje zasilana prądem często powodowały zakłócenia w odbiorze radia czy telewizji byli też i tacy, którzy porywali się na nie z przysłowiową motyką. W 1961 roku głośna była sprawa jednego z mieszkańców kamienicy przy ulicy Wojska Polskiego ozdobionej neonem „Jedynka”, który systematycznie starał się „wyłączyć” reklamę, która spać mu nie dawała.
Do powolnego wygaszania neonów przyczynił się również kryzys gospodarczy lat 80., wtedy w ramach oszczędności ograniczano wszelkie dodatkowe koszty, w tym także te związane z poborem energii elektrycznej. Zresztą otwarcie też przyznawano, że w kraju, w którym w sklepach świeciły puste półki, neon reklamujący towar, którego nie było był raczej niestosownym żartem z klientów.
Jedynka w Warszawie
Dziś z piotrkowskich neonów czasów PRL-u pozostało już niewiele. Między innymi nieczynna instalacja Domu Handlowego Sezam, sklepu spożywczego PSS Społem przy ulicy Jagiellońskiej 7, neon elewacyjny restauracji „Europa” oraz dosłowne neonowe resztki z reklamy sklepu „Kasia” przy ulicy Starowarszawskiej. Co ciekawe ocalał neon słynnej „Jedynki”… tyle tylko, że znajduje się on obecnie w Warszawie. – W październiku 2014 roku trafił do nas neon „Jedynka”, taki semaforowy, pionowy, który właśnie pochodzi z Piotrkowa Trybunalskiego. Ten neon do naszej kolekcji przekazał jeden z mieszkańców Piotrkowa, pan Robert Bartosiak, który w trakcie, gdy ten neon był zdejmowany, skontaktował się z właścicielem budynku sklepu i ten neon uratował przed zniszczeniem. To jest bardzo duży neon, ma kilka metrów wysokości więc przekazał go do naszej kolekcji – mówi Witold Urbanowicz z Muzeum Neonów w Warszawie. Jak dowiedzieliśmy się od rzecznika prasowego wspomnianego muzeum piotrkowska „Jedynka” znów zacznie pełnić swą reklamową funkcję. – Myślimy tutaj o tym, by stworzyć mu takie pełne warunki do ekspozycji na zewnątrz muzeum, tak aby mógł w tej swojej oryginalnej formie pionowej był udostępniony odwiedzającym, zarówno Muzeum Neonów, jak i okolicę, bowiem te największe neony umieszczamy na murach muzeum i okolicznych budynkach na terenie Soho Factory przy dworcu Warszawa Wschodnia na Pradze-Południe. Także można je podziwiać również poza godzinami otwarcia muzeum – wyjaśnia wspomniany Witold Urbanowicz.
Co stanie się z pozostałymi, tak już nielicznym, piotrkowskimi neonami? Czy jeszcze kiedyś zabłysną swymi kolorami? A może jak „Jedynka” trafią do muzeum? Niezapomniany urok piotrkowskich neonów można już tylko podziwiać na zdjęciach z epoki.
Tekst: Agawa
Foto: Jerzy Gnyp, Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Louis Nowicki – www.facebook.com/Piotrków-Trybunalski-MOJE-Ukochane-Miasto-152261574798163/?fref=ts, Agawa, zbiory prywatne Aldony Trojanowskiej, zbiory prywatne Leszka Józefackiego
Lokalizacje wybranych neonów w Piotrkowie w latach 1959-1989
Dom Książki – Słowackiego 1
Apteka – Słowackiego 3
PSS Tęczowy – Słowackiego 7
PKO – Słowackiego 7/9
Kino Hawana – Słowackiego 8/10
Gabinet Kosmetyczny, Fryzjer – Słowackiego 9
Wyroby garmażeryjne, Tekstylia – Słowackiego 11
Hortex Coctail Bar – Słowackiego 12
Poczta – Słowackiego 17
Jubileuszowa – Słowackiego 19
Kujawianka – Słowackiego 22
Elektra – Aleje Bieruta 5
Strój – Sieradzka 5
M meble – Sieradzka 8
Loteria – Grodzka 1
Obuwie – Rynek Trybunalski 7
Motozbyt – Rynek Trybunalski 8
Kawiarnia Pod Ormianinem – Rynek Trybunalski 9
Ewa – Salon kosmetyczny – plac Kościuszki 8
Orbis – plac Kościuszki 8
Restauracja Mozaika – plac Kościuszki 8
Restauracja Europa – plac Kościuszki 2
Kino Hutnik – plac Niepodległości 2
Tekstylia – Sienkiewicza 15
Cepelia – Sienkiewicza 17
Dom Handlowy – Hala Targowa
WSS Społem – Sienkiewicza 21
PKO Twoim Bankiem – Sienkiewicza 23
Eldom – Targowa
Garmażeria, Chemia, Obuwie – MRN
PZU – Dąbrowskiego 5
Fryzjer – Wojska Polskiego 78
Hortensja – 1 maja
Salon pralniczy – Jagiellońska 7
Materiały:
- Akta Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Piotrkowie Trybunalskim, Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim
- Akta Miejskiej Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego w Piotrkowie Trybunalskim, Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim
- Bartosz Stępień „Łódzkie neony”, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2014
- „Gazeta Ziemi Piotrkowskiej” 1958-1978
- „Tygodnik Piotrkowski” 1978-1990
