Cmentarz ewangelicki

Pierwszy istniał między dzisiejszą aleją 3 Maja a ulica Reymonta. Widnieje na słynnym szkicu Dahlberga z XVII wieku, choć oficjalnie jako datę jego powstania podaje się koniec XVIII wieku, moment utworzenia w Piotrkowie gminy wyznaniowej. Na skutek przepełnienia i zaniedbania został zamknięty w 1877 roku. Od 1878 roku funkcje grzebalne przejął po nim nowy cmentarz ewangelicki przy alei Cmentarnej. Nie mniej jeszcze w okresie międzywojennym można było tu napotkać nagrobki. Ostatecznie cmentarz zlikwidowano w 1997 roku podczas prowadzonych na tym terenie prac budowlanych.

Cmentarz grecko-prawosławny

Istniał w Piotrkowie od 1780 do 1848 roku u zbiegu dzisiejszych ulic Sienkiewicza i Słowackiego. Jego lokalizację potwierdziły prowadzone w 1968 roku na tym terenie badania archeologiczne. Na cmentarzu tym chowano piotrkowskich Greków. Większość odkrytych grobów wskazywała na zamożność ich właścicieli- przeważały murowane grobowce oraz wyściełane mosiężnymi siatkami trumny.

Cmentarz muzułmański

Zwany też tatarsko-mahometańskim, istniał w Piotrkowie prawdopodobnie w XVII wieku, za pierwszym cmentarzem żydowskim zlokalizowanym przy synagodze. Niestety brak dokładnych informacji precyzujących dokładne miejsce jego lokalizacji.

Cmentarz Nowy

Miejska nekropolia usytuowana przy ulicy Partyzantów, powstał w II połowie XIX wieku. Na cmentarzu spoczywa wielu zasłużonych dla miasta, regionu i kraju osób, działaczy politycznych, społeczników, żołnierzy biorących udział w I i II wojnie światowej, ofiary zbrodni hitlerowskich, a także zwykli obywatele miasta, którzy tu znaleźli miejsce ostatniego spoczynku. Od strony wschodniej tuż przy murze znajduje się zbiorowa mogiła prochów powstańców z 1863 roku, którzy zostali rozstrzelani lub powieszeni na polach wokół cmentarza żydowskiego, a następnie ekshumowani i uroczyście tu pochowani w 1928 roku.

Cmentarz przy klasztorze Dominikanek

Powstał pod koniec XIV wieku przy północnej ścianie klasztoru. Chowano na nim siostry i dobrodziei zakonu. W klasztornych zabudowaniach do dziś przechowywane są płyty nagrobne z tego cmentarza. Niewielka powierzchnia cmentarza sprawiła, że z czasem zmarłych zaczęto chować w krużgankach i krypcie klasztoru.

Cmentarz przy kościele bernardyńskim

Istniał w Piotrkowie od XVII do XIX wieku i przylegał do murów kościoła od wschodniej strony. Miejsce ostatniego pochówku znajdowali tu zakonnicy, żołnierze oraz mieszkańcy miasta polegli w czasie wojen w XVII i XVIII wieku. Z uwagi na niewielką powierzchnię, która szybko się przepełniła, z polecenia biskupa gnieźnieńskiego ciała ekshumowano i pochowano w zbiorowej mogile pod figurą Matki Boskiej Łaskawej. Okazjonalne pochówki odbywały się na tym terenie jeszcze do 1931 roku. Po dawnym cmentarzu pozostało kilka kamiennych nagrobków i tablic memorialnych, głównie zakonników i dobrodziejów konwentu.

Cmentarz przy kościele farnym

Istniał od XV do XIX wieku, badania archeologiczne potwierdziły obecność w ziemi szkieletów Szwedów z czasów potopu oraz kilku grobów szlacheckich, bogato wyposażonych, m.in. w jedwabne tkaniny, monety oraz biżuterię. Po cmentarzu do czasów współczesnych pozostało kilka tablic epitafijnych i jeden nagrobek.

Cmentarz przy klasztorze Franciszkanów

Istniał pod dzisiejszymi placem targowym w okolicy miejskiej biblioteki i pod ulicą Jerozolimską. Ocalałe po nim tablice nagrobne są przechowywane w kościele św. Jacka.

Cmentarz przy kościółku Najświętszej Marii Panny

Najstarsza piotrkowska nekropolia, chowano na nim mieszkańców przedmieścia, żołnierzy poległych podczas działań zbrojnych oraz skazańców z wyroku Trybunału Koronnego. Do połowy ubiegłego stulecia na cmentarzu tym stały jeszcze kamienne nagrobki rodziny Schulzów i Michalskich z XIX wieku. 

Cmentarz Stary

Miejska nekropolia o charakterze zabytkowym, zwana też Piotrkowskimi Powązkami, usytuowana przy al. Cmentarnej, powstała w I połowie XIX wieku na północnych terenach miasta, położonych 2,5 km od centrum i wykupionych specjalnie na ten cel od Józefa Dorywalskiego. W latach 1852-1859 teren cmentarza powiększono wykupując kolejne grunty od prywatnych właścicieli, m.in. Busiakiewiczowej, Szalikowej, Kotkowskiego i Zielińskiego. Łączna wielkość cmentarza wynosiła wówczas 125 900 stóp. W roku 1860 nekropolię na polecenie Naczelnika Powiatu otoczono ceglanym murem. Cmentarz podzielony jest na część prawosławną, katolicką i ewangelicką. W części katolickiej spoczywa wielu ludzi zasłużonych dla miasta i kraju- społeczników, polityków, pisarzy oraz więźniów obozów zagłady i żołnierzy ruchu oporu. Z ponad 300 nagrobków wolnostojących datowanych na XIX stulecie do chwili obecnej przetrwało tylko 70. Część uległa zniszczeniu podczas II wojny światowej, część po 1945 roku na skutek nieprawidłowych działań administracji cmentarnej. Ocalałe uznawane są za zabytki sztuki kamieniarskiej. Większość pomników wykonana jest z jasnego i czerwonego piaskowca, niektóre tylko z granitu i białego marmuru. Najstarszy zachowany grób pochodzi z 1848 roku i należy do Florentyny Zahorskiej. Jeśli chodzi o styl wyróżniamy nagrobki neoklasycystyczne, z epoki romantyzmu, eklektyczne, realistyczne oraz modernistyczne.

Te pierwsze charakteryzują się antycznymi motywami, obecnością meandrów, podwieszanych girland kwiatowych, wieńców opasanych wstęgami i herbów szlacheckich. Należy do nich grób Ignacego Zagórskiego z 1854 roku, naczelnika KRP, członka Towarzystw Archeologicznych w Petersburgu i Berlinie. Pomniki wykonane w oparciu o styl romantyczny zdobią głównie rzeźby o sielankowo-religijnej tematyce z wiernie oddaną w kamieniu dekoracją roślinną- są to mogiły: Marianny z Kamieńskich Sporny z 1860 roku, Stefana Wojewódzkiego z 1894 roku, rodziny Jurkowskich z 1888 roku oraz rodziny Soczków z 1898 roku. Przykład nagrobków eklektycznych, z tak charakterystycznym dla stylu neogotyckimi motywami w postaci wieżyczek, łuków i fryzów stanowią groby Olszańskiego z 1871 roku oraz rodziny Szafnickich z 1873 roku.

Równoległe z nagrobkami eklektycznymi na piotrkowskim cmentarzu wznoszono pomniki, których styl określamy mianem realizmu. Spośród innych wyróżniają je uskrzydlone postacie anielskie ewentualnie figura Matki Boskiej- grób Zofii Michaleckiej z 1873 roku, grobowiec Henryka Kossowskiego z 1899 roku oraz grobowiec Emilii Sommer z 1900 roku. Odrębną kategorię na piotrkowskiej nekropolii stanowią groby dziecięce- najciekawsze i najpiękniejsze to nagrobek Elutka Ryłko, trojga zmarłych na cholerę dzieci Jordana Kańskiego oraz Karolka Żakowskiego. Pierwszy datowany na 1881 rok przedstawia postać anioła w luźnej szacie stojącego obok spiętrzonych bloków kamiennych ze złamaną kolumną przewieszoną wieńcem róż. Drugi usytuowany w głównej alei, tuż za bramą, wykonany z marmuru około 1872 roku przedstawia siedzącego w niszy anioła smutku, na cokole zaś rzeźbiarz umieścił figurki dwojga dzieci podtrzymujących na ramionach niemowlę ściskające w rączce krzyżyk. Podstawę otacza skrzydlaty smok. Trzeci z wymienionych nagrobków, wykonany w 1881 roku, zdobi postać małego, klęczącego anioła z dłońmi złożonymi w modlitewnym geście. Innym, wyróżniającym się spośród wszystkich mogił pomnikiem jest grób dwóch lotników armii austriackiej, którzy zginęli podczas I wojny światowej rozbijając się samolotem nad Bełzatką. Płytę nagrobną stanowi głaz z wbitym weń rozerwanym pociskiem artyleryjskim obok zaś stoi metalowy, ażurowy krzyż. Na pomniku nie ma nazwisk poległych. Zdobi go tylko napis w języku niemieckim.

Większość pomników na piotrkowskim Starym Cmentarzu z XIX i początku XX wieku wykonana została w warszawskich firmach kamieniarskich, m.in. warszawskiej pracowni Żydoka oraz J.Norblina, sosnowskiej pracowni J.Zagórskiego i łódzkiej pracowni Konopków. Wśród rzeźbiarzy tworzących wykonujących pomniki byli: Bartłomiej Mazurek, Władysław Karbowski, P.Płecki, Cyngler oraz Nowakowski. W krajobrazie nekropoli wyróżniają się także dwie kaplice, jedna z 1873 roku wybudowana w stylu neogotyckim z funadacji Karola Burgharda, druga z 1897 roku pamięci Augusta i Katarzyny Juttnerów w stylu neobarokowym. W alei głównej nekropolii usytuowane są groby m.in. tak zasłużonych piotrkowian jak rodziny Psarskich, twórców kolei Piotrków-Sulejów, Tytusa Chyliczkowskiego, rodziny Kraszewskich, rodziny Wolskich, w tym Ferdynanda herbu Jelita Saryusz Wolskiego, Jordana Kańskiego oraz Kazimierza Stroczyńskiego, twórcy polskiej numizmatyki. Na południowej stronie znajdują się mogiły rodziny Span, twórców piotrkowskiego teatru i właścicieli browaru, Emilii Dobrzańskiej, nauczycielki i założycielki piotrkowskiej szkoły dla dziewcząt, rodziny Reymontów, w tym Franciszka, brata pisarza noblisty Władysława Reymonta. Na stronie północnej zlokalizowane są mogiły rodziny Kępińskich, rodziny Żarskich, rodziny Wolskich oraz rodziny Leliwa- Lipińskich. Spośród nagrobków na szczególną uwagę zasługują grób Michała Rawity Witanowskiego, znanego regionalisty, Franciszka Gnypa, malarza, profesora gimnazjum im. B.Chrobrego oraz Tamary z Kotyńskich Badowskiej, artystki i malarki, odznaczonej Krzyżem Polonia Restituta. Od kilkunastu lat rok rocznie 1 listopada odbywa się zbiórka pieniędzy wśród mieszkańców miasta, z której cały dochód przeznaczany jest na ratowanie Piotrkowskich Powązek.

Cmentarz wojenny pierwszy

Powstał w okresie I wojny światowej w granicach Cmentarza Nowego, przy głównej alei nekropolii. Początkowo mieścił groby blisko 500 legionistów poległych w latach 1914-1918 oraz mogiły żołnierzy 25 pp. zmarłych w okresie międzywojennym. W wyniku wojennej zawieruchy do dnia dzisiejszego pozostał tylko niewielki ślad tej dawnej kompozycji. Punktem centralnym pierwszego wojennego cmentarza był i jest surowy monument w postaci głazu narzutowego obwiedzionego dookoła łańcuchami symbolizującymi okowy niewoli, które rozerwać mogła ostatecznie tylko ofiara krwi samych Polaków[i].

[i] Z. Buczeń-Woźniakowa Dziennik Wojenny, Piotrków 1919.

Cmentarz wojenny

Przy ulicy Partyzantów, powstał w trakcie i po II wojnie światowej znajduje się na nim blisko 500 kwater głównie żołnierzy poległych w obronie Piotrkowa w 1939 roku z 76,77,85,i 86 pp, z 19 Dywizji Piechoty armii „Prusy”. Miejsce ostatniego spoczynku znaleźli tu także żołnierze zmarli od ran w szpitalu św. Trójcy. Na cmentarzu znajdują się także tablice poświęcone pamięci żołnierzy 25 p. p. Ziemi Piotrkowskiej, żołnierzy armii „Prusy”, groby poległych w walce z bojówkami UPA na wschodnich rubieżach kraju oraz zbiorowa mogiła żołnierzy niemieckich z I wojny światowej.

Cmentarz Żołnierzy Radzieckich

Położony pod lasem rakowskim przy drodze do Moszczenicy, powstał w 1967 roku według projektu Stanisława Żałobnego i Michała Gałkiewicza. To trzeci piotrkowski cmentarz wojenny. Miejsce ostatniego spoczynku znalazło tutaj m.in. 1137 żołnierzy Armii Czerwonej, poległych podczas II wojny światowej i pochowanych w 252 zbiorowych mogiłach. Spośród wszystkich pochowanych zdołano zidentyfikować zaledwie 220 ciał. Ich lista znajduje się w piotrkowskim magistracie. Miejsce pod nekropolię zostało wybrane nie przypadkowo. To tutaj w okresie hitlerowskiej okupacji, w latach 1942-1944 pochowano od 4 do 7 tysięcy radzieckich jeńców wojennych ze stalagów 237 i 267/z, zmarłych w egzekucjach, z głodu, wycieńczenia i na skutek chorób zakaźnych. We wspomnianym 1967 roku na ten teren przeniesiono ciała żołnierzy 3 Armii Gwardyjskiej, 4 Armii Pancernej Gwardyjskiej i 13 Armii Pancernej Gwardyjskiej, ekshumowane ze zbiorowej mogiły mieszczącej się na skwerze przy placu Kościuszki. Żołnierze ci polegli w 1945 roku w trakcie walk o wyzwolenie Piotrkowa, powiatu piotrkowskiego oraz ziemi radomszczańskiej, bełchatowskiej, łaskiej i wieluńskiej. Do nekropolii prowadzi wąska droga leśna. 252 zbiorowe mogiły ułożone są po północnej stronie kompleksu tworzą symetryczny prostokąt. Nad całością dominuje monumentalny pomnik z napisem „Żołnierzom Armii Radzieckiej poległym w walce z faszyzmem - społeczeństwo ziemi piotrkowskiej”, ustawiony prostopadle do mogił. Wieńczy go charakterystyczna gwiazda, u podnóża zaś znajduje się kilka płyt nagrobnych, przeniesionych tu ze wspomnianego skweru przy placu Kościuszki, pośród których, na jednej widnieje obok imienia i nazwiska oraz dat (urodzenia i śmierci) zdjęcie poległego.  

Cmentarz żydowski (kirkut)

Przy synagodze, dziś już nie istniejący, pierwszy piotrkowski cmentarz wyznawców mojżeszowych, powstał na mocy królewskiego przywileju z 16.09.1679 roku, wydanego w Jarosławiu przez Jana III Sobieskiego, w którym to monarcha zezwolił piotrkowskim Żydom budować się i fundować wszelkie struktury według upodobania (…). Także i na kopisko alias Kierkow na schowanie zmarłych przy synagodze (obecnie teren pomiędzy synagogą a zabudowaniami szpitala przy ulicy Wojska Polskiego). Urządzony został przez Brajchę Bejrucha. Według jednej z hipotez zawartej w książce Mojżesza Feinkinda „Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy” miejsce na cmentarz zostało wybrane nieprzypadkowo - istnieje wśród Żydów podanie, że (…) znaleziono tam grób pewnej niewiasty żydowskiej, która padła ofiarą rzeźi wojsk Czarnieckiego po wojnie szwedzkiej (w r.1657)[i]. Do czasów jego powstania piotrkowskich Żydów chowano na cmentarzu w Rozprzy. Kirkut zamknięto w latach 1792-1795. Jego teren zniwelowali sami Żydzi.

Część obszaru miasto wykorzystało pod budowę nowego szpitala św. Trójcy (zabudowania przy dzisiejszej ulicy Wojska Polskiego 2). Jeszcze w latach trzydziestych ubiegłego wieku na jego terenie znajdowało się jeszcze około 30 pomników, w tym grobowiec, w kształcie tablicy Dziesięciorga Przykazań Mojżesza, rabina Efroina Fiszera, który zginął podczas antyżydowskich zamieszek w Piotrkowie w 1744 roku. Na nagrobnej tablicy widniał napis: Tu pochowany jest święty i niewinny reb. Efroin Fiszel, który został zabity 28 AW r.404 (w sierpniu 1744)[ii]. Można przypuszczać, iż zgodnie z kulturą żydowską na terenie cmentarza panował ściśle określony sposób chowania zmarłych, odszczepieńców od wiary i samobójców grzebano na skraju kopiska, z dala od innych grobów. Blisko wejścia natomiast chowano ludzi słynących z pobożności i mądrości. Wszystkich bez wyjątku chowano w kwaterach z kamieniem nagrobnym w języku hebrajskim umieszczonym przy nogach (macewa). Niestety trudno dziś stwierdzić, czy na terenie piotrkowskiego kirkutu panował zwyczaj grzebania kobiety i mężczyzn w osobnych kwaterach i oddzielnych rzędach.

Najstarsze grobowce na cmentarzu pochodziły z 1743 roku, ostatnie z 1795 roku. Wszystkie zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Obecnie teren starego cmentarza, pozostaje pusty. Zgodnie z zapisami Talmudu (żydowski kodeks praw spisany przez rabinów), obszar taki jest uznawany za uświęcony i nie może być nigdy ponownie zagospodarowany- w kulturze żydowskiej nie istnieje pojęcie ekshumacji, wyznawcy judaizmu nie mogą przenosić swoich zmarłych z jednego miejsca pochówku na drugie (jedyne odstępstwo od tej reguły stanowi przeniesienie zwłok do Izraela), nie mogą likwidować grobów do ponownego pochówku; na terenie byłych cmentarzy żydowskich nie tylko nie wolno wznosić nowych budowli, ale również nie wolno kopać głębiej niż 10cm, żydowskie prawo nie zezwala także na naruszanie roślinności porastającej teren cmentarzy, bowiem taka czynność mogłaby uwłaczać zmarłym, nie wolno także spożywać posiłków. W Piotrkowie nienaruszalność terenu dawnego kirkutu gwarantuje umowa zawarta pomiędzy miastem a Gminą Żydowską. O istnieniu w tym miejscu żydowskiego okopiska informuje specjalna tabliczka.

Ciekawostka: ostatnim pochówkiem na cmentarzu był potajemny pogrzeb, dokonany nocą, w ostatnią noc święta Chanuka 1940 roku, niejakiego Maurycego Bosaka, zięcia Oskara Kona, łódzkiego milionera i potentata włókienniczego, dyrektora fabryki „Manufaktura Widzewska”, który w czasie okupacji ukrywał się w jednej z podpiotrkowskich wiosek, czekając z żoną i dwiema córkami na przerzut do Szwajcarii. Zmarł w wyniku zakażenia krwi. Na cmentarzu tym we wrześniu 1939 roku we dwóch grobowcach cadyków z Wolborza i Rozprzy ówczesny rabin gminy żydowskiej Naftali Lau Levi wraz z pomocą synów, ukrył 28 rodałów, w tym 6 z Arki Przymierza. Wykopane przez cmentarnego dozorcę przetrwały w ukryciu do lat 50. Następnie zostały oddane Gminie Żydowskiej w Łodzi.

[i] M. Feinkind Dzieje żydów w Piotrkowie i okolicy, Piotrków 1930,  s.30.

[ii] Tamże.

Cmentarz żydowski przy ulicy Spacerowej 93

Założony w latach 1791-1792 roku, na północ od miasta na terenie zwanym „Zagórkami”. Teren jest ogrodzony ceglanym murem z dwoma bramami. Nekropolia ta należy do najciekawszych zabytków żydowskiej sztuki sepulkarnej w Polsce. Mimo wielu zniszczeń, na powierzchni 3,5 ha do dziś zachowało się około 3 tys. nagrobków, zachwycających artyzmem wykonania. Najstarszy z nich pochodzi z 1794 roku. Na macewach wyryto inskrypcje w języku hebrajskim, jidysz, niemieckim, rosyjskim i polskim. Jest tu ohel cadyka Chaima Dawida Bernharda (1758 - 1858), odbudowany w latach powojennych przez Saula i Roberta Dessau. Na cmentarzu znajdują się także cztery, duże zbiorowe mogiły ofiar egzekucji dokonanych w lasach piotrkowskich oraz na terenie cmentarz i synagogi w latach 1942 i 43 (łącznie około 450 osób), ekshumowanych w 1945 r. W 1963 r. odsłonięto tu epitafijny pomnik w formie grobowca - symboliczną mogiłę z tablicą pamiątkową poświęconą pamięci Żydów, ofiar II wojny światowej. Znajduje się tu również pomnik poświęcony żydowskiej organizacji „Bund”. We wrześniu 1997 r. przy bramie cmentarnej umieszczono pamiątkowe tablice z brązu, upamiętniające miejsce kaźni narodu żydowskiego. 5 pamiątkowych tablic z brązu, z napisami w 4 językach, upamiętniających tradycje judaistyczne oraz miejsca kaźni Żydów piotrkowskich. Tablice te umieszczono m.in. przy bramie cmentarza przy ul. Spacerowej, a także w miejscu najstarszego cmentarza żydowskiego, przy ul. Wojska Polskiego. Nekropolia ta jest wpisana do rejestru piotrkowskich zabytków pod numerem 408 z 27.12.1989 r.

na podstawie Encyklopedii Piotrkowa (epiotrkow.pl) w opracowaniu Agnieszki Szóstek.