Popularność pracy zdalnej w Polsce zmieniała się w czasie. Przed epidemią COVID-19 praca zdalna (definiowana jako telepraca) spostrzegana była jako przywilej, w epidemii stała się w wielu przypadkach przymusem, a obecnie wydaje się być świadomym wyborem.
Analizy dotyczące aktywności ekonomicznej ludności Polski wskazują, że w drugim kwartale 2023 r. ok. 14% (2 366 tys.) wszystkich osób pracujących wykonywało, zwykle lub czasami, swoją pracę w domu, natomiast w formie pracy zdalnej (bez uwzględnienia miejsca jej wykonywania) swoje obowiązki zawodowe wykonywało zwykle lub czasami 7,4% (1 246 tys.) pracowników. Rozpowszechnienie pracy zdalnej zależy m.in. od wieku pracowników: pracę w tej formie zwykle lub czasami świadczyło 9,6% pracujących w wieku 35–44 lat i tylko 3,1% pracujących w wieku 55–64 lat.
Kodeks pracy określa wymagania, jakie muszą być spełnione, aby praca mogła być wykonywana w formie zdalnej, oraz precyzuje obowiązki pracownika i pracodawcy w tym zakresie. Z analizy zawodów, w których praca zdalna jest najbardziej popularna (informacja i komunikacja, działalność finansowa i ubezpieczeniowa, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna), wynika, że jest to praca umysłowa, a najczęściej używanym do pracy narzędziem jest komputer i inne urządzenia elektroniczne (głównie laptop) do komunikowania się na odległość. Kwestie organizacji pracy przy monitorach ekranowych reguluje Dyrektywa Rady z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe (Dyrektywa 90/270/EWG) oraz Rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 18 października 2023 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. 2023, poz. 2367).
Efektywna praca z wykorzystaniem komputera/laptopa wymaga, poza umiejętnościami, dobrego stanowiska pracy (zgodnego z zasadami ergonomii) i przestrzegania wytycznych co do czasu pracy i przerw. Należy podkreślić, że zgodnie z § 8 art. 67 (31) Kodeksu pracy pracownik organizuje stanowisko pracy zdalnej, uwzględniając wymagania ergonomii, natomiast pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikowi wykonującemu pracę zdalną materiały i narzędzia pracy (w tym urządzenia techniczne) oraz szkolenia i pomoc techniczną niezbędne do jej wykonywania (§ 1 art. 67 (24)). Kluczowe znaczenie ma więc świadomość zarówno pracodawców, profesjonalistów zajmujących się zdrowiem pracowników, jak i samych pracowników odnośnie znaczenia dla ich zdrowia poprawnego przygotowania biura domowego oraz posiadanie odpowiedniej wiedzy w tym zakresie.
Niezależnie od miejsca, gdzie wykorzystywany jest komputer/laptop, stanowisko pracy powinno być zgodne z zasadami ergonomii: wyposażone w odpowiednio wyregulowany stół (biurko) umożliwiający właściwe ustawienie monitora, klawiatury i myszy (jeżeli jest taka konieczność), krzesło o regulowanej wysokości siedziska z oparciem i podłokietnikami oraz w razie potrzeby uchwyt na dokumenty i podnóżek. Poprawnie zorganizowane stanowisko pracy (wyposażenie i sposób rozmieszczenia jego elementów) nie może nadmiernie obciążać układu mięśniowo-szkieletowego i/lub wzroku podczas pracy oraz stanowić źródła zagrożenia dla pracownika.
Obecnie laptopy, które w zamiarze konstruktorów powstały jako urządzenia przeznaczone do doraźnego użytkowania, wykorzystywane są powszechnie nawet do całodziennej pracy. Warunkiem ergonomicznego stanowiska pracy, w którym wykorzystywany jest laptop, jest wyposażenie go w dodatkową standardową klawiaturę i mysz oraz stacjonarny monitor ekranowy lub podstawkę w celu uniesienia ekranu do takiej wysokości, by jego górna krawędź znajdowała się na poziomie oczu. Jedynie laptopy z przekątną ekranu ok. 17’’ wydają się na tyle duże, że po ustawieniu na biurku/stole wysokość, na jakiej znajduje się górna krawędź ekranu, można uznać za prawidłową. Trzeba jednak mieć na uwadze to, że wszystkie laptopy mają stosunkowo małą klawiaturę, a dodatkowo w czasie pracy wykorzystuje się panel dotykowy (touchpad), co stwarza obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego. Dlatego bezpieczniej i wygodniej jest umieścić laptop na podstawce i dołączyć do niego zewnętrzną klawiaturę oraz mysz. Jeżeli ekran laptopa ma mniej niż 15”, wskazane jest także podłączenie dodatkowego monitora. Takie rozwiązanie jest też zalecane zawsze wtedy, gdy laptop jest wykorzystywany w długotrwałej pracy. Zbyt mały/lub niepoprawnie ustawiony monitor będzie powodował przyjmowanie nieprawidłowej postawy ciała i w konsekwencji dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego. Należy tu także podkreślić obciążenie narządu wzroku, w tym m.in. związane z nieprzerwaną pracą z bliskiej odległości oraz wysychanie przedniej powierzchni oka.
Pracując zdalnie, trzeba skrupulatnie kontrolować czas pracy i skutecznie nim zarządzać. Jeżeli jest to możliwe, należy łączyć przemiennie pracę przy komputerze/laptopie z wykonywaniem zadań niezwiązanych z obsługą monitorów ekranowych. Racjonalny tryb pracy z komputerem/laptopem wymaga stosowania przerw – zgodnie z ww. rozporządzeniem, w przypadku pracy z monitorami ekranowymi pracownik powinien mieć zapewnioną 5-minutową przerwę wliczaną do czasu pracy. Przy pracy zdalnej ustalenie harmonogramu przerw, ich częstotliwości i długości, zależy od decyzji osoby, która ją wykonuje. Dlatego bardzo ważne jest, aby pracownik był świadomy znaczenia przerw w kontekście m.in. zapobiegania rozwojowi zmęczenia, zmniejszenia obciążenia statycznego układu ruchu oraz ograniczenia zmęczenia narządu wzroku. Aby przerwy w pracy przynosiły korzyści zdrowotne, muszą przebiegać bez użytkowania komputera/laptopa – korzystne będzie więc wykonywanie ćwiczeń fizycznych, spacer po mieszkaniu połączony z patrzeniem w dal.
Należy podkreślić, że praca z komputerem do późnych godzin wieczornych oraz odwlekanie pory udawania się na spoczynek również nie sprzyjają zdrowiu. Krótsza jest wówczas spontaniczna długość snu, a nieprzespana dobrze noc pogarsza czujność, spowalnia sprawność procesów myślowych, obniża zdolności psychomotoryczne oraz zwiększa częstość popełniania błędów w następnym dniu. Z tym wiąże się kolejny problem, jakim jest ekspozycja na światło niebieskie z ekranów urządzeń elektronicznych: przesuwa ona fazę rytmu dobowego, zmniejsza uczucie senności, pogarsza jakość i długość snu. Do dobrych zwyczajów nie należy ponadto przedłużanie snu w dni wolne – różnice między harmonogramami aktywności/snu w dni pracy i w dni wolne prowadzą do powstania długu czasowego, czyli sytuacji podobnej do powstającej po zmianie stref czasowych w podróży na zachód. Takie zakłócenie ma natychmiastowe konsekwencje zdrowotne, m.in. wzrost poziomu hormonów stresu i spoczynkowej częstości skurczów serca. U osób, u których taka sytuacja powtarza się często, obserwuje się obniżenie poziomu HDL cholesterolu, wyraźne podwyższenie poziomu trójglicerydów oraz insulinooporność z natężeniem objawów tym wyraźniejszym, im większe było weekendowe odchylenie od normalnego rytmu snu.
Podsumowując, należy podkreślić, że najważniejszymi czynnikami decydującymi o obciążeniu układu mięśniowo-szkieletowego i narządu wzroku oraz wpływającymi na ogólny stan zdrowia i samopoczucie pracowników podczas pracy zdalnej są właściwa aranżacja stanowiska pracy (zgodnie z zasadami ergonomii) oraz organizacja pracy (ograniczenie czasu pracy przy komputerze/laptopie, stosowanie systematycznych, aktywnych przerw w pracy, jeśli to możliwe, wykonywanie naprzemiennie czynności z wykorzystaniem urządzeń nowych technologii i bez nich).
Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi w ramach Centrum Konsultacyjnego zaprasza do skorzystania z bezpłatnych konsultacji ekspertów w zakresie fizjologii pracy i ergonomii, promocji zdrowia oraz specjalistów medycyny pracy. Szczegółowy wykaz tematów konsultacji, zasady ich udzielania, a także formularz rejestracyjny dostępne są na stronie internetowej projektu http://www.pracanazdrowie.pl
Warto śledzić stronę internetową https://pracanazdrowie.pl oraz https://www.imp.lodz.pl, gdzie na bieżąco publikowane są wszystkie materiały edukacyjne, narzędzia oraz zaproszenia na wydarzenia organizowane przez Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi.
Magdalena Janc, Kinga Polańska, Teresa Makowiec-Dąbrowska
Zakład Środowiskowych i Zawodowych Zagrożeń Zdrowia
Źródło informacji: Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi
