30 kwietnia minęły 52 lata odkąd Dom Nauczyciela przy ulicy Sienkiewicza 16 otworzył swe podwoje dla piotrkowian i środowisk szkolnych regionu piotrkowskiego. Wzniesiono go w ramach obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. Z uwagi na styl architektoniczny z pewnością znalazłby się na szlaku piotrkowskiej moderny, gdyby taki turystyczny szlak w mieście stworzyć. Spełnia 4 z słynnych 5 zasad Le Corbusiera, ojca współczesnej architektury, prekursora i propagatora modernizmu. Jego budowa kosztowała 3.652.000 zł. Był jedną z ważniejszych inwestycji w mieście w pierwszej połowie lat 60. minionego stulecia.
Estetyka późnego modernizmu
Autorem projektu Domu Nauczyciela, a właściwie Społecznego Domu Nauczyciela w Piotrkowie był warszawski inżynier architekt Aleksander Lendzion. Obliczeń statycznych na potrzeby budowlano-wykonawcze dokonali mgr inż. Jan Czajkowski i inż. Witold Złotnicki. Jak wcześniej wspomniano budynek spełnia 4 z 5 punktów stosowanych w architekturze modernizmu. Nie jest zgodny tylko z pierwszą zasadą Le Corbusiera, mianowicie nie stoi na podporach. Bez trudu natomiast można w tej konstrukcji odnaleźć pozostałe cztery zasady, takie jak: płaski dach, wnętrze oparte na otwartej przestrzeni (wolny plan), gdzie ściany wewnętrzne są umieszczone gdziekolwiek, na każdej kondygnacji niezależnie i według potrzeb użytkowników, konstrukcja słupowa umożliwiająca dowolne kształtowanie elewacji (płaska, jednolita ze swobodnie rozmieszczonymi otworami okiennymi i drzwiami) oraz olbrzymie okna i okna pozbawione podziałów, oplatające budynek niczym wstęga. Ponadto budynek oddaje jeszcze inne, tak charakterystyczne dla modernizmu cechy, m.in. część jego konstrukcji to beton i stal, posiada obszerną i przeszkloną klatkę schodową, a całość projektu została oparta jest na linii prostej i kącie 90˚.
Stropy Ackermana i kamień wapienny
Usytuowany w śródmieściu, w części handlowo-administracyjnej Piotrkowa, Dom Nauczyciela jest wykonany w konstrukcji mieszanej, murowo-szkieletowej. Jego elementy nośne stanowią zarówno mury i słupy oraz podciągi żelbetonowe, wykonywane jako monolityczne. Zewnętrzne ściany budynku wykonano z kamienia wapiennego oraz cegieł, natomiast ściany wewnętrzne z cegły pełnej, cegły dziurawki i gazobetonu. W budynku stanowiącym część administracyjno-społeczną, stojącym równolegle do ulicy Sienkiewicza, stropy zostały wykonane jako strop Ackermana. Z kolei nad salą widowiskową zastosowano strop wiszący na kratownicy stalowej. Co zaś się tyczy ścianek działowych, to te na piętrze budynku administracyjno-społecznego mają grubość 12 cm i zostały wzniesione z cegły dziurawki. Ławy fundamentowe pod całym obiektem wykonano betonowe, monolityczne, częściowo zbrojone.
Przeszło 1300 metrów kwadratowych
Piotrkowski Dom Nauczyciela składa się z dwóch połączonych ze sobą budynków – z wspomnianej już części administracyjno-społecznej o kubaturze 2970 m³ oraz sali widowiskowej ze sceną, o kubaturze 1580 m³. Łączna kubatura całego obiektu wynosi 4550 m³, zaś powierzchnia użytkowa to 1338 m². Budynek posiada w części administracyjno-społecznej trzy kondygnacje, jedną podziemną i dwie nadziemne. Parter, obok podcienia, przedsionka i hallu, swego czasu mieścił: informację (recepcję), szatnię, salę klubową, salę gier, bufet, umywalnię, dwa pomieszczenia sanitarne oraz dwuizbowe mieszkanie dozorcy z przedpokojem i łazienką (M-2, około 30 metrów kwadratowych). Na piętrze z kolei mieściły się: biblioteka, gabinet prezesa, kancelaria, pokój księgowości, 5 pokoi gościnnych i dwa pomieszczenia sanitarne. W przyziemiu natomiast funkcjonowały: kotłownia, skład opału, magazyn, garaż, pokój obsługi kotłowni z kabiną sanitarną, piwnica i archiwum. Sala widowiskowa mogąca pomieścić 250 osób ma wysokość dwóch kondygnacji (wysokość w świetle – 6,1 m) i jest podpiwniczona tylko na szerokości sceny, pod którą znajduje się pomieszczenie, które było i jest wykorzystywane jako skład krzeseł i rekwizytów. Co ciekawe od strony północnej Dom Nauczyciela miał posiadać taras, na który wychodziłoby się bezpośrednio z sali widowiskowej. Niestety ten element konstrukcji ostał się jedynie na planie zagospodarowania terenu wokół budynku, który to plan wykonał inż. Ireneusz Burzyński.
Warto jeszcze dodać, że wnętrze Domu Nauczyciela, a dokładnie ściany przyozdobiły prace plastyczne (malowidła) wykonane przez artystów plastyków, Jerzego Cicheckiego i Henryka Strumiłły z Pracowni Sztuk Plastycznych w Łodzi.
17,5 tony stali zbrojeniowej i kłopoty na budowie
Generalnym wykonawcąrobótbudowlanych było Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane w Piotrkowie Trybunalskim. W roli inwestora bezpośredniego występował Społeczny Komitet Budowy Domu Nauczyciela w Piotrkowie, który działał na zlecenie Zarządu Oddziału Powiatowego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Piotrkowie podlegającego Zarządowi Głównemu ZNP. Inspektorem nadzoru technicznego budowy obiektu był inż. R. Sadowski. Projekt techniczny zatwierdzono 1 czerwca 1960 roku. Pierwsze prace na placu budowy przy ulicy Sienkiewicza ruszyły w lipcu w tym samym roku. 7 lipca rozpoczęto zagospodarowywanie placu, a trzy dni później ruszyły wykopy pod fundamenty, które zaczęto zakładać 2 sierpnia. Akt erekcyjny pod budowlę uroczyście wmurowano 3 września 1960 roku. Wedle założeń środowiska nauczycielskiego budynek miał być gotowy wraz z końcem wspomnianego roku. Szybko jednak okazało się, że plany te są nierealne, chociażby z uwagi na fakt, że w tym samym czasie władze centralne kraju zmieniły zasady budżetowania rad narodowych, czyli ówczesnych terenowych organów władzy, przez co Społeczny Komitet Budowy Domu Nauczyciela, jak i Zarządu Oddziału Powiatowego ZNP w Piotrkowie nie mogły liczyć na dalsze wsparcie finansowe z budżetu miasta, ani też powiatu czy województwa. Potrzebne były inne, zewnętrzne źródła do dalszego sfinansowania budowy. Jakby tego było mało budowa borykała się również z brakiem odpowiedniej ilości stali zbrojeniowej czy żelaznych profili dużych okien, których potrzeba było w ilości 4500 kg. Ostatecznie 17,5 tony stali zbrojeniowej o różnych wymiarach, od ø 6 mm do ø 26 mm, udało się uzyskać dzięki pomocy Zjednoczenia Budownictwa Miejskiego w Łodzi. Sporo kłopotów sprawiło budowniczym również pozyskanie na czas materiałów do robót instalacyjnych tj.: grzejniki c.o., przewody, zawory czy nagrzewnice paro-powietrzne. To właśnie owe problemy z uzyskaniem określonych materiałów stały się główną przyczyną ciągłego przesuwania terminu oddania obiektu do użytku. Co warto dodać, w 1967 roku budynek doczekał się pierwszych prac naprawczych – likwidacji pęknięć jakie powstały na ścianach działowych na piętrze budynku administracyjno-społecznego.
1300 nauczycieli i Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy
Budowa wraz pracami wykończeniowymi piotrkowskiego Domu Nauczyciela trwała 34 miesiące i pochłonęła wspomnianą kwotę 3. 652 000 zł. 687 000 zł pochodziło od Zarządu Głównego ZNP, 100 000 zł przekazało Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, 50 000 zł Wojewódzka Rada Narodowa, 705 000 zł stanowiły fundusze wypracowane przez piotrkowski oddział ZNP, 2 110 000 zł przekazał w formie dotacji Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy – SFOS, do którego o wsparcie zgłosił się Społeczny Komitet Budowy Domu Nauczyciela. Na tę ostatnią kwotę składały się cztery dotacje. Pierwsza w wysokości 110 000 zł przekazana w styczniu 1961 roku, druga wypłacona w kwocie 1 223 000 zł, o którą wspomniany komitet wnioskował 12 marca 1961 roku, trzecia w wysokości 600 000 zł przyznana na wniosek z dnia 6 czerwca 1962 roku oraz trzecia, wielkości 611 000 zł, wypłacona po wniosku z 26 lutego 1963 roku. Przy czym z przyznanych dotacji kwotę 434 000 zł musiano oddać funduszowi jako zaciągniętą pożyczkę. Co istotne piotrkowski Dom Nauczyciela wzniesiono również ze składek samych nauczycieli. 1300 osób z Piotrkowa i powiatu piotrkowskiego opodatkowała się na ten cel, przekazując część swego nauczycielskiego uposażenia. Fundusze na rzecz budowy Domu Nauczyciela pozyskano sprzedając specjalne znaczki, o nominałach 1 zł, 2 zł, 5 zł i 10 zł, zaprojektowane z myślą o tej inwestycji.
Działka zatwierdzona przez ministra
Działka przy ulicy Sienkiewicza 16, na której stoi budynek liczy 1550 metrów kwadratowych i piotrkowski oddział ZNP, a właściwie ówczesny Zarząd Oddziału Powiatowego ZNP w Piotrkowie otrzymał od Miejskiej Rady Narodowej. Zgodnie z ówczesną polityką władzy centralnej nieruchomość ta była własnością państwa. Akt przekazania placu pod budowę Domu Nauczyciela potwierdził minister gospodarki komunalnej J. Goryński, powołując się w specjalnym piśmie, skierowanym do Zarządu Oddziału Powiatowego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Piotrkowie, na rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 sierpnia 1949 roku w sprawie przekazywania nieruchomości niezbędnych do realizacji narodowych planów gospodarczych (Dz. U. Nr 47 poz. 354) i na ustawę z 12 marca 1958 roku o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości (Dz. U. Nr 17 poz. 70).
Społeczny Komitet Budowy Domu Nauczyciela
Inicjatywa wybudowania w Piotrkowie siedziby dla lokalnego przedstawicielstwa ZNP, czyli Społecznego Domu Nauczyciela, po raz pierwszy została poruszona na zebraniu plenarnym Zarządu Oddziału Powiatowego ZNP w Piotrkowie 8 maja 1958 roku. Jej wielkimi orędownikami byli prezes oddziału Jan Grzegory oraz Józef Trzebuchowski. Ostateczna decyzja o podjęciu realizacji inwestycji została uchwalona 8 lipca 1958 roku. Niespełna rok później, 5 maja 1959 roku zawiązany został Społeczny Komitet Budowy Domu Nauczyciela w Piotrkowie, w składzie którego zasiedli: Józef Trzebuchowski – przewodniczący, Jerzy Wodnik – zastępca przewodniczącego, Aleksander Justyna – sekretarz oraz jako członkowie: Jan Grzegory i Wiktoria Janikowa. By przyspieszyć prace nad projektem i zyskać jeszcze większą przychylność lokalnych władz dla inwestycji 22 października 1959 roku do komitetu zaproszono dodatkowych 17 osób, przedstawicieli lokalnych władz, sądownictwa, kuratorium i przedsiębiorstw. Wśród nich znaleźli się m.in. poseł ziemi piotrkowskiej Tadeusz Nowakowski, z Miejskiego Komitetu PZPR H. Turlejski, z prezydium Powiatowej Rady Narodowej H. Nowak, Kurator Okręgu Łódzkiego Leopold Sass, architekt miejski Henryk Rodziewicz czy prokurator Józef Siepski.
Filmowe „Capri”
Warto jeszcze dodać na zakończenie, że w dwa lata od chwili oddania do użytku budynku Domu Nauczyciela w Piotrkowie, obiekt ten stał się na kilka dni scenografią dla filmu Jerzego Passendorfera zatytułowanego „Niedziela sprawiedliwości”. Główną rolę kobiecą w tym obrazie zagrała Magdalena Zawadzka, zaś głównego bohatera, prokuratora Derugę, Krzysztof Chamiec. Dom Nauczyciela na potrzeby filmu został zaś klubem „Capri”.
Agawa
Autorka artykułu dziękuje piotrkowskiemu oddziałowi ZNP, w szczególności pani Ewie Ziółkowskiej, pełnomocnikowi Zarządu Okręgu Łódzkiego ZNP, za udostępnienie archiwalnych materiałów z lat 1958-1967 związanych z budową Domu Nauczyciela w Piotrkowie Trybunalskim.
Źródła:
Materiały archiwalne oddziału ZNP w Piotrkowie, w tym: dokumentacja techniczna obiektu, protokoły z posiedzeń Zarządu Oddziału Powiatowego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Piotrkowie, korespondencja pomiędzy Społecznym Komitetem Budowy Domu Nauczyciela w Piotrkowie a Zarządem Głównym ZNP w Warszawie, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Piotrkowie – Wydział Społeczno-Administracyjny, Miejskim Przedsiębiorstwem Remontowo-Budowalnym w Piotrkowie, Społecznym Funduszem Odbudowy Kraju i Stolicy - SFOS, Ministerstwem Gospodarki Komunalnej, Pracownią Sztuk Plastycznych w Łodzi i Zjednoczeniem Budownictwa Miejskiego w Łodzi.
