Dziś, z perspektywy osiemdziesięciu lat od powołania Armii Krajowej, warto zatrzymać się na chwilę w zadumie nad tamtymi trudnymi czasami i ich głównymi bohaterami. A było ich tak wielu, że trudno w tak krótkiej formie wspomnieć ich wszystkich . Warto natomiast pamiętać, że Piotrków Trybunalskim w strukturach Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), a następnie Armii Krajowej (AK) był siedzibą dowództwa jednego z inspektoratów (średniego szczebla dowodzenia) w ramach Okręgu ZWZ-AK Łódź.
Inspektorat ZWZ-AK Piotrków Trybunalski składał się z obwodów, których siedzibami były większe miasta (z reguły powiatowe), dzięki czemu w „piotrkowskiej orbicie” znajdowały się Obwody ZWZ-AK: Tomaszów Mazowiecki, Radomsko (do 1942 r.), Opoczno (od kwietnia 1942 r.), Rawa Mazowiecka (od marca 1942 r.), Koluszki (1944 r.) oraz Obwód ZWZ-AK Piotrków Trybunalski.
Od 1944 r. po kolejnej reorganizacji struktur na bazie inspektoratu sformowano Podokręg AK Piotrków Trybunalski. Warto zaznaczyć, że we wszystkich komórkach i szczeblach dowodzenia na omawianym terenie zaangażowanych były tysiące konspiratorów w różnym wieku i doświadczeniu – lecz o wspólnym celu i ideałach. Według danych z końca 1944 r., w piotrkowskiej konspiracji działało łącznie ponad 10 tysięcy osób.
Już w pierwszych tygodniach okupacji zarówno w Piotrkowie Trybunalskim, jak i na terenach przyszłych sąsiednich obwodów, powstawały liczne choć niewielkie kadrowo organizacje konspiracyjne. Ich założycielami i pierwszymi członkami ruchu oporu byli żołnierze i oficerowie Wojska Polskiego, urzędnicy państwowi, młodzież szkolna i harcerze.
Do silnych bodźców rozwoju tych komórek zaliczyć można m.in. działający na ziemi opoczyńskiej Oddział Wydzielony Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzańskiego ps. „Hubal”, wokół którego powstała cała sieć placówek wspierających Hubalczyków materiałowo i informacyjnie (tj. służąc informacjami o działalności sił okupacyjnych).
Inny ciekawy przykład to polska placówka wywiadowcza przy niemieckim dowództwie w Spale. Polski personel pomocniczy obsługujący ulokowane w spalskiej rezydencji dowództwo Wehrmachtu, wykradał odpisy rozkazów i meldunków, zdobywając tym samym cenne dane wywiadowcze. Niestety placówka ta szybko została rozbita, a jej członkowie i członkinie za patriotyzm zapłacili najwyższą cenę.
Na terenie Inspektoratu ZWZ-AK Piotrków Trybunalski funkcjonowały również liczne „placówki lotnicze” – przyjmujące zrzuty ze wsparciem materiałowych, a także polskich skoczków – m.in. „Cichociemnych”, z których jeden kpt. Teodor Hoffman ps. „Bugaj” po ujęciu przez Niemców został w brawurowej akcji odbity ze szpitala w Piotrkowie Trybunalskim.
Ukoronowaniem wysiłku organizacyjnego i bojowego inspektoratu było sformowanie 25 Pułku Piechoty Armii Krajowej, zwanego „Pułkiem Ziemi Piotrkowsko-Opoczyńskiej”. Jego szlak bojowy latem i jesienią 1944 r. oraz licznie toczone walki z oddziałami niemieckimi, zapisały się w mocnymi akcentami w lokalnej świadomości, czego przykładem są między innymi corocznie organizowane obchody upamiętniające bój pod Stefanowem (26.09.1944 r.).
Do niezwykle ciekawych pamiątek po działalności Armii Krajowej w naszym regionie niewątpliwie należą materiały archiwalne – autentyczne świadectwa historii, wytworzone przez kancelarie konspiracyjne struktur ZWZ-AK w naszym regionie. Przechowywane w zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim – mimo iż stosunkowo nielicznie zachowane, są niezwykle cennym źródłem wiedzy o tamtych czasach i ich bohaterach. W dokumentach tych odnaleźć można na przykład cenne raporty o sytuacji społeczno-politycznej w regionie, wykazy stanów osobowych poszczególnych struktur, zestawienia dotyczące uzbrojenia, a nawet instrukcję posługiwania się szyfrem opartym o tablicę „ROA-1”, na podstawie której piotrkowscy archiwiści prowadzą dziś warsztaty historyczno-archiwalne.
Armia Krajowa powołana została ponad osiem dekad temu, a dziś – zachęcamy wszystkich do poznawania historii, zwłaszcza za pośrednictwem źródeł archiwalnych.
autor: dr Maciej Hubka, Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim.
