Rok 1904 wprowadził Polską Partię Socjalistyczną w nowy rozdział działalności. Organizacja kadrowa przekształciła się w ugrupowanie masowe. Wypadki roku 1904 i lat 1905-1907 doprowadziły do wzrostu świadomości społecznej i politycznej robotnika na ziemiach zaboru rosyjskiego, w wyniku czego nastąpił wzrost liczebny PPS.

Drogą, którą zaczął iść robotnik polski do niepodległości rozpoczęła się w 1904 roku. Wybuch wojny japońsko-rosyjskiej doprowadził do wrzenia w społeczeństwie byłego Królestwa Polskiego. Doszło w nim do wyraźnego rozłamu na tych, co popierali Rosję i na przeciwników. Główną siłą antycarską był socjalizm, który też był podzielony. Ale w roku 1904 tego podziału w wystąpieniach robotniczych jeszcze nie widać.

Główną siłą napędową akcji antymobilizacyjnej i antywojennej była Polska Partia Socjalistyczna. Ona właśnie występowała przeciw mobilizacji wojskowej mieszkańców byłego Królestwa Polskiego. Protesty, które rozpoczęły się w Warszawie, rozlały się na cały zabór rosyjski. Ośrodki przemysłowe duże i małe brały udział w tych akcjach. Zaliczamy do nich m.in.: Łódź, Częstochowa, Piotrków Trybunalski, Klimkiewiczów (dzisiaj tylko ulica w Ostrowcu Św.), Pabianice, całe Zagłębie Dąbrowskie, Ćmielów, Radom. Siłą napędową stał się robotnik (1).

Demonstracja na placu Grzybowskim w Warszawie, która odbyła się 13 listopada 1904 roku, pokazała siłę robotnika polskiego w walce z carską Rosją, a także o swoje wyzwolenie polityczne, gospodarcze i kulturalne. Organizatorem tej demonstracji była warszawska organizacja PPS. Po raz pierwszy była ona ochraniana przez bojówkę Polskiej Partii Socjalistycznej pod dowództwem Stefana Okrzei (2). Zatrzymajmy się na chwilę przy tej demonstracji. Przypatrzmy się, jak ją ocenili historycy.

Leon Wasileski w swoim "Zarysie dziejów Polskiej Partii Socjalistycznej…" pisał tak: nazajutrz wyszła odezwa PPS, wyjaśniająca demonstrację, która wywołała olbrzymie wrażenie nie tylko w kraju, ale nawet zagranicą, gdzie pisma ilustrowane podawały fantastyczne ilustracje tego pierwszego od powstania r. 1863 potężnego wystąpienia rewolucyjnego Warszawy (3).

Podobnie pisze Jan Krzesławki, ale zwróćmy uwagę jakimi słowami: Demonstracja grzybowska, w której ujawniła się tak mocno brawura i odwaga ludu warszawskiego, wywołała ogromne wrażenie w państwie rosyjskim i w całej Europie, w samej zaś Polsce pobudziła robotników do zbrojnych wystąpień demonstracyjnych za przykładem Warszawy (4). Od tej samej opinii nie jest wolny historyk sanacji Władysław Pobóg-Malinowski, który powtarza te same słowa (5).

Tak wyglądały wypowiedzi z okresu dwudziestolecia międzywojennego. W latach PRL wypowiedział się na ten temat Ignacy Pawłowski tymi słowami: Grzybów był więc pierwszym po 1863 r. zbrojnym oporem mas, stał się punktem zwrotnym, po nim bowiem nastąpiły dalsze starcia. Strzały bojowców PPS rozlegały się odtąd już nie tylko w Warszawie, ale także w Piotrkowie, Łodzi, Zagłębiu, Radomiu, Siedlcach i innych miejscowościach. Manifestacja Grzybowska była niejako chrztem bojowym dziesiątek bojowników PPS z caratem - B. Bergera (6).

Przedstawmy jeszcze dwie opinie Waldemara Potkańskiego o tym wydarzeniu. W pierwszej pisze: Pomimo tych strat demonstracja „grzybowska”, w której ujawniła się tak duża brawura i odwaga, na ogół młodych wiekiem rewolucjonistów, wywołała ogromne wrażenie w państwie rosyjskim i w całej Europie. (…) Należy zauważyć, iż pierwszy raz (po powstaniu styczniowym) uczyniono tak wyraźny i wymowny krok w kierunku wskrzeszenia koncepcji walki zbrojnej z caratem w celu odzyskania niepodległości. Trzeba w tym miejscu przyznać rację Józefowi Piłsudskiemu, że o ile pierwsze demonstracje z 1904 r. były na swój sposób nieudolne, reprezentowały dużą naiwność i liczyły bardziej na zapał i poświęcenie niż na praktyczną siłę, o tyle Grzybów był punktem zwrotnym w historii OB PPS i wykazując siłę organizacji, wyznaczył jej zarazem nowe zadania w walce z zaborcą o kwestie narodowe i socjalistyczne (7). W drugiej opinii pisze podobnie, ale stwierdza, że tę pierwszą w pełni zaplanowaną i przeprowadzoną pod sztandarami PPS demonstrację (z użyciem bojówki), należy stwierdzić, że uzbrojenie członków partii, którzy mieli zabezpieczać wystąpienia proletariackie, dawało duże możliwości. Jednak niedostateczne wyszkolenie i brak opanowania bojowców, którzy dość szybko przestali tworzyć karny i zwarty oddział, spowodowały, że ulegali panice i bezładnym reakcjom tłumu. Ostateczny ten chrzest bojowy można jednak uznać za udany (8).

Można stwierdzić na zakończenie tego przeglądu, że przedstawione opinie historyczne są bardzo zbliżone do siebie. Pokazują, że manifestacja na placu Grzybowskim pozwoliła pobudzić społeczeństwo politycznie, ale także wniosła z powrotem hasło walki o niepodległość państwową. Pojawiło się także hasło walki o socjalizm, polepszenia losu robotnika.

Początek roku 1905 nie zapowiadał poważnych wystąpień robotniczych. Cała sytuacja zmieniła się po 22 stycznia tegoż roku. Właśnie w tym dniu doszło do masakry robotników w Sankt Petersburgu. To właśnie wydarzenie doprowadziło do wybuchów strajków i starć z wojskiem w imperium rosyjskim. W zaborze rosyjskim jako pierwsi wystąpili robotnicy Warszawy. Było to wystąpienie samorzutne, ponieważ PPS nawoływało do strajku na 28 stycznia, a robotnicy wystąpili już 26 stycznia. Fala strajków ogarnęła cały zabór rosyjski. Były to manifestacje polityczne, które przekształcały się w niektórych ośrodkach w ekonomiczne (9).

Aby uargumentować tę tezę, przytoczmy postanowienia Ostrowieckiego Komitetu Robotniczego: Ze względu na odległość niektórych ośrodków (Starachowice – Skarżysko) ogłosić strajk na dzień 3 lutego; Strajk ma objąć cały rejon fabryczny, to jest Ostrowiec, Częstocice, Bodzechów, Ćmielów, Skarżysko i Starachowice; Wydać odezwę, odbijając ją we własnej drukarni (czcionki gumowe) w liczbie 300-400 egzemplarzy, wzywającą do powszechnego strajku.; W odezwie tej wyszczególnić takie same żądania ekonomiczne i polityczne, jak w odezwie radomskiej; Odezwę rozkolportować w całym rejonie fabrycznym; Charakter strajku ma być wybitnie polityczny, wymierzony przeciwko rządowi najezdniczemu, najezdniczemu celu wykazania solidarności całej klasy robotniczej w Polsce oraz jej siły [pogrubienie – T.K.]; Czas trwania strajku ograniczyć do trzech dni, chyba, że szczególne okoliczności będą wymagały innej decyzji; Pochodów manifestacyjnych nie urządzać i do nich nie dopuszczać; Komitetom fabrycznym nakazać, aby strajk miał przebieg poważny, spokojny, zorganizowany i nie dopuszczać do żadnych zaburzeń. Zdecydowanym postępowaniem zorganizowanych towarzyszy zmusić wszystkich robotników do wzięcia udziału w strajku. Dla tych działów fabrykacji, jak wielkie piece, piece martenowskie itp., które nie mogą pozostać bez nadzoru, gdyż mogłoby to spowodować nieobliczone skutki w przyszłości i dla samych robotników, należy pozostawić załogi obsługi oraz przewidzieć zmiany. Ilość stróżów fabrycznych wzmocnić  (10). Okres tych dwóch miesięcy historycy nazywają strajkami styczniowo-lutowymi.

Na tle tych wydarzeń w Piotrkowie rozpoczął się także strajk szkolny, gdzie uczniowie domagali się wprowadzenia języka polskiego do szkół (11). Także do tych wystąpień na wiosnę przyłączyła się ludność wiejska (12).

Kolejnymi krytycznymi momentami w tym roku były obchody 1-majowe. Tutaj można zobaczyć różnice w organizacji pochodów PPS a SDKPiL. Ta pierwsza organizowała je po dzielnicach, aby rozproszyć wojska carskie, a ta druga zorganizowała jedną centralną, która zakończyła się masakrą robotniczą. Wszystkie ośrodki przemysłowe byłego Królestwa Polskiego stanęły (13).

Po pierwszym maja aż do drugiej połowy czerwca był względny spokój. Zaatakowanie wracającego pochodu robotniczego do Łodzi, 18 czerwca, przez oddziały rosyjskie, doprowadziło do wrzenia w mieście wśród robotników. Zginęło 5 robotników. Pogrzeb ofiar odbył się 20 czerwca. Ale prowokacje ze strony carskiej doprowadziło do walk barykadowych w Łodzi w dniach 22-25 czerwca. Żadna partia polityczna nie zdołała pochwycić walk pod swoje kierownictwo (14).

Kolejne wystąpienie robotnicze odbyło się w sierpniu tegoż roku. 19 sierpnia został opublikowany manifest o powołaniu Dumy. Brak praw wyborczych dla robotników, doprowadził przez strajki do nowego ukazu carskiego. Ukazał się on pod koniec października, uwzględniając jako tako prawa wyborcze robotnika.

Październik, szczególnie początek listopada określamy „dekadą wolności”. Język polski, brak cenzury, legalna działalność, tak można to scharakteryzować. Ale szybko to się skończyło, ponieważ przywrócono stan wojenny w Kraju Priwislańskim. W tym okresie w Zagłębiu Dąbrowskim powołano „Republikę”, która była rządzona przez samych Polaków.

Wybuch powstania i walk barykadowych w Moskwie, pod koniec grudnia 1906 roku, doprowadził do kolejnych strajków, na tle politycznym i ekonomicznym. Na podstawie odezw PPS, SDKPiL i Bundu rozpoczyna się kolejny strajk. Na tym tle w Ostrowcu, Ignacy Boerner powołuje do życia „Republikę Ostrowiecką”. Strajki zakończyły się w pierwszych dniach stycznia 1906 roku.

Lata 1906-1907 był to okres walk o zachowanie wywalczonych postulatów ekonomicznych dla robotników. Głównym wydarzeniem tych dwóch lat był lokaut łódzki i walka bratobójcza w Łodzi. Walki te rozpoczęły bojówki Narodowego Związku Robotniczego. Ta ostatnia później prosiła PPS i SDKPiL o zawieszenie broni, z powodu przegrywania tych walk.

Należy także wspomnieć o działalności Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Została ona powołana w marcu 1905 roku. Przez cały okres rewolucji występowała pod następującymi nazwami: Organizacja Bojowo-Spiskowa, Organizacja Techniczno-Bojowa i Organizacja Bojowa PPS. Na czele jej stali m. in.: Walery Sławek i Józef Piłsudski. Do znanych bojowców zaliczamy m. in.: Stefana Okrzeję, Józefa Montwiłła-Mireckiego, Henryka Barona. Tu można by wymieniać dosyć wielu bojowców z każdego regionu przemysłowego, gdzie PPS istniała. Organizacja ta miała za zadanie ochronę manifestacji, przygotowanie robotników do służby wojskowej, zdobywanie środków finansowych dla partii, ale także niosła w swoim przesłaniu walkę o niepodległą Polskę. Za tą działalność w walce o niepodległą Polskę, część z nich w latach 30-tych XX wieku otrzymała Krzyż Niepodległości z Mieczami.

Jednym z głównych wydarzeń tej rewolucji było także rozłam w Polskiej Partii Socjalistycznej. Nastąpił on w listopadzie 1906 roku. Powstała: PPS-Lewica i PPS-Frakcja Rewolucyjna. Ta pierwsza opowiadała się za autonomią, konstytucją i współpracą z socjalistami rosyjskimi. Jednak zwyciężyła wizja ojców założycieli Polskiej Partii Socjalistycznej, z pokolenia powstania styczniowego. Pokolenia określonego mianem heroizmu niepodległościowego. Stali Oni na stanowisku, że jeżeli przyszła Polska ma być wolna, demokratyczna, sprawiedliwa, to warunkiem odrodzenia narodowego i przemiany jest zrzucenie jarzma rosyjskiego.

Orendownikiem tej wizji był również tow. "Wiktor", późniejszy Marszałek Polski.

Należy zwrócić uwagę, na to, co dała rewolucja 1905-1907 ziemiom byłego Królestwa Polskiego. Dla robotników dostarczyła lepszych warunków społecznych i ekonomicznych (np. zaczęły powstawać związki zawodowe, ograniczono ilość godzin pracy), uświadomiła robotnikom , że walką strajkową może wywalczyć swoje postulaty, ale także hasło niepodległości Polski zostało ugruntowane w ich umysłach. Dano społeczeństwu polskiemu namiastkę parlamentaryzmu w instytucji Dumy państwowej. Językiem polskim można było posługiwać się w szkołach prywatnych. Można stwierdzić, że rewolucja lat 1905-1907 dała zelżenie rusyfikacji społeczeństwa polskiego.

dr Tomasz Karbowniczek we współpracy z wiceprzewodniczącym RN Polskiej Partii Socjalistycznej Bogdanem Chrzanowskim

Źródła:

(1) Zob. szerzej: J. Krzesławski, Przed i po Grzybowie, „Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce” 1935, nr 3, s. 143-158.

(2) W. Potkański, Odrodzenie czynu niepodległościowego przez PPS w okresie rewolucji 1905 roku, Warszawa 2008, s. 64-67.

(3) L. Wasilewski, Zarys dziejów Polskiej Partii Socjalistycznej w związku z historią socjalizmu polskiego w trzech zaborach i na emigracji, Warszawa [b.r.w.], s., s. 150.

(4) J. Krzesławki, Przed i po Grzybowie, s. 149.

(5) W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, T. 1 1864-1918, Gdańsk 1991, s. 505.

(6) I. Pawłowski, Geneza i działalność Organizacji Spiskowo-Bojowej PPS (1904-1905), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 43.

(7) W. Potkański, Odrodzenie czynu niepodległościowego, s. 67. 

(8) Tenże, Terroryzm na usługach ugrupowań lewicowych i anarchistycznych w Królestwie Polskim do 1914 roku, Warszawa 2014, s. 287.

(9) Zob. szerzej: S. Kalabiński, F. Tych, Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1905-1907 na ziemiach polskich, Warszawa 1969, s. 72-90.

(10) I. Boerner, Pamiętnik z lat 1904-1905, oprac. T. Karbowniczek, Piotrków Trybunalski 2011, s. 45-46.

(11) S. Kalabiński, F. Tych, Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, s. 90-108.

(12) Tamże, s. 108-131.

(13) Tamże, s. 157-168.

(14) Tamże, s. 169-179.