Wypadki międzynarodowe w pierwszych latach drugiej dekady XX w. szczególnie na Bałkanach doprowadziły do wybuchu wielkiej pożogi wojennej znanej jako I wojna światowa. W wyniku splotu tych wydarzeń państwa zaborcze stanęły do walki między sobą.
O taką sytuację modliły się pokolenia Polaków.
O wojnę powszechną za wolność ludów prosimy Cię Panie
Adam Mickiewicz
Sprzeczności i konflikty Austro-Węgier z Rosją w latach 1906-1914 wzmocniły nadzieje Polaków na zmianę warunków życia i swobód politycznych. Doprowadziło to do ukształtowania się dwóch zasadniczych orientacji społeczeństwa – proaustriackiej i prorosyjskiej.
Jedną z nich był program niepodległościowy, jaki głosiła od końca XIX w. Liga Narodowa, reprezentowana przez Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne na czele z Romanem Dmowskim. Program zakładał powstanie Polski niepodległej w sojuszu z Rosją i mocarstwami zachodnimi. Plan ten okazał się jednak nierealny.
Orientację niepodległościową, od początku swego istnienia, posiadała także Polska Partia Socjalistyczna ze swoimi bojowcami, będąca politycznym zapleczem dla Józefa Piłsudskiego i uznająca za głównego wroga Rosję. Swoje rachuby polityczne Piłsudski oparł na współpracy z towarzyszami partyjnymi z PPS. Koncepcja okazała się słuszna, a potwierdziła ją wygrana wojna w 1920 roku z Rosją Bolszewicką.
Rozłam w Polskiej Partii Socjalistycznej – utworzenie PPS-Lewicy i PPS-Frakcji Rewolucyjnej – oraz upadek rewolucji 1905 roku doprowadzi polskich socjalistów różnymi drogami do Niepodległej Polski. Jednak zwyciężyła wizja ojców założycieli Polskiej Partii Socjalistycznej, pokolenia nazwanego mianem heroizmu niepodległościowego.
W marcu 1907 roku odbył się w Wiedniu X (I) Zjazd. Przyjęto na nim projekt programu autorstwa Feliksa Perla. Czytamy we fragmencie: (…) W imię wyzwolenia Polska Partia Socjalistyczna stawia sobie za cel: zasadnicze przekształcenie ustroju społecznego, oparcie społeczeństwa na nowych, socjalistycznych podstawach. W dziedzinie ekonomicznej cel ten oznacza: przejście środków wytwarzania i komunikacji (ziemi, kopalń, fabryk, kolei itp.) na własność wspólną, społeczną; (…) W dziedzinie politycznej: zaprowadzenie niepodległej republiki polskiej, całkowicie i wszechstronnie demokratycznej; przekształcenie państwa z narzędzia ucisku w rzeczywisty organ woli zbiorowej; (…) Wreszcie w dziedzinie narodowej: zniesienie wszelkiego ucisku narodowego, zjednoczenie Polski (1). Zjazd ten odwoływał się bezpośrednio do programu z roku 1892.
Nadal PPS-FR prowadziła działalność bojową, którą kierował Józef Piłsudski. Ale aresztowania, represje i niechęć społeczeństwa do bojowców, doprowadziły do zaprzestania akcji. Nie spowodowało to jednak, że porzucono myśl o walce z zaborcą rosyjskim. Na tym tle powstaje tajna organizacja paramilitarna we Lwowie – Związek Walki Czynnej (ZWC). Założycielami jej byli Kazimierz Sosnkowski i Marian Kukiel. W jej władzach zasiedli także Władysław Rożen, Mieczysław Dąbkowski i Zygmunt Bohusiewicz. Dwaj ostatni byli związani z PPS-FR. W ten sposób ZWC został powiązany z tym stronnictwem, ale nie na długo. Ponieważ w roku 1909 wprowadzono nowy regulamin, a wspomniane związki uległy rozluźnieniu.
Na tym tle zrodzi się konflikt między Feliksem Perlem i Józefem Piłsudskim. Głównym pytaniem było: Praca wojskowa czy agitacja wśród robotników? To doprowadzi do utworzenia w 1913 roku PPS-Opozycji.
Właśnie na XI(II) Zjeździe PPS-FR, także we Wiedniu, w roku 1909, uznano za najważniejsze zadanie praktyczne partii przygotowanie ludu pracującego do walki zbrojnej. Miała ona polegać: 1. Na czynnościach Organizacji Bojowej zmierzających ku nadaniu partii naszej jak największej siły i sprawności bojowej; 2. Na szerzeniu w masach ludowych wiedzy bojowo-wojskowej, na wyrabianiu w nich przekonania o ważności walki zbrojnej oraz na zaznajamianiu ich z jej szczegółami (2). Powrócono także na tym Zjeździe do tradycyjnej nazwy, czyli Polskiej Partii Socjalistycznej (dalej: PPS).
W roku 1912 PPS wchodzi w skład Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Wchodziły do niej: z Królestwa Polskiego – PPS, Związek Chłopski, Narodowy Związek Chłopski, Niepodległościowa Organizacja Inteligencji, a z Galicji – Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego, Stronnictwo Ludowe i Polskie Stronnictwo Postępowe. Pracami jej kierowali Józef Piłsudski oraz Witold Jodko-Narkiewicz.
W chwili wybuchu I wojny światowej PPS-Opozycja na czele z Feliksem Perlem wraca do PPS, a jej działacze przejmują kierownictwo zjednoczonej PPS. Dzięki niemu i jego ludziom (mowa między innymi o Tomaszu Arciszewskim) rozpoczyna się odbudowa PPS w zaborze rosyjskim. Odbudowane zostaje OKR w Zagłębiu Dąbrowskim, w Radomiu, w Warszawie, w Częstochowie, Piotrkowie w Łodzi i pomniejszych ośrodkach przemysłowych. PPS popiera Józefa Piłsudskiego, w jego działalności militarno-politycznej. Część działaczy w zaborze rosyjskim wchodzi w skład Polskiej Organizacji Wojskowej (3). Popiera także działalność legionową i wzywała do wstępowania do nich. W końcu uznała także zwierzchnictwo Naczelnego Komitetu Narodowego, ale tylko do pewnego czasu (mowa o kryzysie przysięgowym).
Na tle odbudowujących się komitetów PPS i na nich się opierając, w zaborze rosyjskim powstaje Polska Organizacja Narodowa (PON), która miała za zadanie prowadzić działalność wywiadowczą na rzecz Niemiec oraz werbować do Legionów. Miał on stanowić odpowiednik Naczelnego Komitetu Narodowego w Galicji. PON został rozwiązany w listopadzie 1914 roku.
Kolejną organizacją ponadpartyjną w zaborze rosyjskim, do której PPS należała były Komitet Naczelny Zjednoczonych Stronnictw Niepodległościowych (Związek Chłopski, Narodowy Związek robotniczy, Narodowy Związek Chłopski, Związek Inteligencji Niepodległościowej). Na podstawie niego utworzono w grudniu 1915 roku Centralny Komitet Narodowy (CKN). W skład niego wchodziły m. in.: PPS, Narodowy Związek Robotniczy, Związek Niepodległości, Związek Patriotów i Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie Polski (od 1 listopada 1918 roku PSL „Wyzwolenie”). Stanowić miał on reprezentację polityczną Królestwa Polskiego wobec niemieckich władz okupacyjnych. CKN w połowie 1917 roku zostaje przekształcony w Komisję Porozumiewawczą Stronnictw Demokratycznych.
Po 1917 roku następuje jeszcze większy wzrost znaczenia Polskiej Partii Socjalistycznej w środowisku robotniczym i wśród stronnictw lewicy niepodległościowej, część działaczy podkreślało o konieczności zachowania pewnej samodzielności politycznej wobec poczynań Józefa Piłsudskiego.
5 listopada 1916 roku zostaje wydany manifest, zapowiadający utworzenie Królestwa Polskiego. Na tej podstawie powołano Tymczasową Radę Stanu (TRS). W tej sprawie PPS wypowiada się pozytywnie, ale po pewnym czasie przechodzi do opozycji, czego powodem było nie przyjęcie postulatów PPS, a także rozwiązanie TRS i powołanie Rady Regencyjnej.
Od roku 1917, jak wyżej wspomniałem, PPS przechodzi do opozycji, a także musi się ustosunkować do rewolucji lutowej i październikowej w Rosji. Socjaliści przyjęli te zmiany z satysfakcją. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych, a później Rząd Tymczasowy uznawały prawo Polski do niepodległości (4). Na tym tle Polska Partia Socjalistyczna zaczyna walkę z okupantem niemieckim i austrowęgierskim m. in.: poprzez strajki, a także powołuje do życia Pogotowie Bojowe PPS. Kształtuje także swój coraz bardziej sceptyczny stosunek do rewolucji październikowej i dojścia bolszewików do władzy. Ten stosunek wykaże się wyraźnie w okresie II Rzeczypospolitej, gdzie PPS przyjmie linię antykomunistyczną.
Kolejnym bodźcem do walki z okupantem była sprawa przyłączenia Chełmszczyzny do Ukrainy, na podstawie podpisanego pokoju przez Państwa Centralne z tzw. Centralną Radą Ukraińską (9 luty 1918 roku). PPS organizuje strajki, przeciw temu pokojowi i przechodzi do ostrzejszej walki z okupantami.
Sam rok 1918 był bardzo burzliwy pod okupacją niemiecką i austrowęgierską. Strajki, wpływ prądów rewolucyjnych ze wschodu, a także trudna sytuacja Państw Centralnych na froncie, doprowadzi na przełomie października-listopada do załamania tych państw. W takich okolicznościach zaczyna się wyłaniać Niepodległa Polska. Od pierwszych dni w walce o Niepodległą, najwięcej zasług przy tworzeniu rządu i zrębów przyszłego parlamentu, odegrali socjaliści spod sztandarów Polskiej Partii Socjalistycznej.
Należy zaznaczyć, że PPS-Frakcja Rewolucyjna (od 1909 roku PPS) w latach 1908-1914 prawie nie uczestniczyła w życiu robotniczym w byłym Królestwie Polskim. Rolę tę po rozłamie zaczęła spełniać PPS-Lewica.
Nie będziemy tutaj przybliżać programu politycznego, ale skupimy się pokrótce na działalności praktycznej. Dzięki niej przetrwały i działały związki zawodowe, które uznawała za bezpartyjne. Tak samo w okresie II Rzeczypospolitej tę zasadę uzna PPS (5).
Praktycznym krokiem dla robotników, w którym brała udział PPS-Lewica, był również udział w wyborach do rosyjskiej Dumy Państwowej. Np. do IV Dumy partia wprowadziła własnego posła Eugeniusza Jagiełłę (6), a także – co istotne dla polskiej myśli socjalistycznej –PPS-Lewica opowiedziała się już wówczas przeciw bolszewikom. Takie stanowisko będzie rzutowało również na ich politykę w późniejszym czasie.
PPS-Lewica uczestniczyła także w walce o ubezpieczenia robotnicze. Przepisy weszły w życie w lipcu 1912 roku. Prowadziła swoją politykę, aby w tych instytucjach wpływ mieli robotnicy a nie przedsiębiorcy. Walka ta była prowadzona aż do 1914 roku (7).
Wybuch I wojny światowej postawił przed PPS-Lewicą nowe zadania. Musiała się ustosunkować do niej, jednak początkowo stanęła na stanowisku nie opowiadania się za żadną orientacją. Zajęła stanowisko wprost antywojenne (8). W głównych wydarzeniach politycznych wypowiadała jednakże swoje zdania, jak np. w sprawie aktu 5 listopada, czy stosunku do rewolucji rosyjskiej (9).
W grudniu 1917 roku doszło do rozłamu w PPS-Lewicy, kiedy nieprzyjęcie postulatu niepodległości Polski doprowadziło do zerwania z partią Antoniego Szczerbińskiego. Za walką o niepodległość opowiedziała się wówczas większość członków organizacji łódzkiej i pabianickiej. Przystąpiły one do PPS.
Droga, którą obrała odrębna PPS-Lewica, doprowadzi ją do zjednoczenia z SDKPiL i utworzenia w grudniu 1918 roku Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Powstała KPRP odchodziła od ideałów socjalistycznych, kierując się w stronę Kominternu.
Na terenach porozbiorowych Polski, na główną siłą niepodległościową wyrosła Polska Partia Socjalistyczna, ale i ona podlegała procesom działania, rewolucja czy niepodległość. To PPS potrafiła zgromadzić wokół siebie takich bojowców: jak Ignacy Daszyński, Józef Piłsudski, Jędrzej Moraczewski, Stanisław Thugut, Tomasz Arciszewski, Kazimierz Sosnkowski, Walery Sławek, Władysław Sikorski, Rydz Śmigły, Tadeusz Rozwadowski, Jodko-Narkiewicz, Marian Kukiel, Feliks Perl. Byli oni zwolennikami myślenia, że jedynym warunkiem pomyślności Polski i jej modernizacji jest odbudowa państwa. Uważali również, że socjaldemokracja powinna stać na straży patriotyzmu Polaków, rozumianego jako poszanowanie kultury polskiej, zabezpieczenie jej rozwoju, pielęgnowanie kultury polskiej.
dr Tomasz Karbowniczek we współpracy z wiceprzewodniczący RN Polskiej Partii Socjalistycznej Bogdanem Chrzanowskim
Przypisy:
(1) Cyt. za: J. Tomicki, Polska Partia Socjalistyczna (1892-1948), Warszawa 1983, s. 126.
(2) Tamże, s. 137-138.
(3) Szerzej zobacz o Polskiej Organizacji Wojskowej: T. Nałęcz, Polska Organizacja Wojskowa (1914-1918), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łodź 1984.
(4) Zob. szerzej: J. Holzer, Polska Partia Socjalistyczna i Polska Partia Socjalno-Demokratyczna wobec rewolucji rosyjskiej 1917 roku, w: Rewolucja Październikowa a Polska. Rozprawy i studia, red. T. Cieślaka i L. Grosfelda, Warszawa 1967, s. 185-215.
(5) Zob. szerzej: J. Kasprzakowa, Ideologia i polityka PPS-Lewicy (1907-1914), Warszawa 1965, s. 94-105.
(6) Tamże, s. 169-187.
(7) Tamże, s. 187-210.
(8) F. Tych, PPS-Lewica w latach wojny 1914-1918, Warszawa 1960, s. 13-26.
(9) Tamże, s. 113-115, 116-134.
